«Բարենորոգումներից» դեպի ցեղասպանություն տանող ուղին

Ռագըփ Զարաքօլու

Հայկական հարցը Օսմանյան կայսրությունից ժառանգություն մնացած այն խնդիրների կարևոր օրինակներից մեկն է, երբ հարցերը քաղաքականորեն և իրավական կերպով «լուծելու» փոխարեն` ընտրում են դրանք «հերքելու» մեթոդը: Հայկական հարցը, որոշ իմաստով, Օսմանյան կայսրության` մոտ երկու հարյուրամյակ շարունակվող գործընթացի ամենավերջին օրինակներից մեկն է: Եթե դա ասելու լինենք նորաձև արտահայտությամբ, այդ մտայնության չփոխվելու պատճառով ո’չ «Թանզիմաթը» («բարեփոխումները), ո’չ «Ըսլահաթը» («Հաթ-ը հյումայուն»), ո’չ էլ «Սահմանադրական նախաձեռնությունները» որևէ արդյունք չեն տվել: Բոլոր այս նախաձեռնությունների նպատակն առավելապես եղել է ոչ թե իրական և մնայուն համատեղ ծրագիր կազմելը, այլ «հարցի չկարգավորումը» շարունակելը և ժամանակ շահելը` «պետության պահպանման» համար: Ինչ վերաբերում է «Ըսլահաթ»-ին, ապա այս նախաձեռնությունից զգացվում է, որ վերջինս իրականացվել է հատկապես պետական ճակատին անհրաժեշտ կարգավորումների տեսքով, իսկ գլխավոր պարադիգմայում երբեք ոչ մի փոփոխություն չի կատարվել` ոչ միայն Օսմանյան կայսրության մասնատումը կանխելու, այլ նաև` պետության ինքնիշխանությունը մոնոլիտիկ կերպով շարունակելու նպատակով:

Հայ ժողովրդի քաղաքական առաջնորդները և կազմակերպությունները կիսատ մնացած ժողովրդավարական հեղաշրջման նախաձեռնություն հանդիսացող 1908 թ. հեղաշրջումից հետո իրենց կամքն արտահայտեցին թուրքերի և մյուս ժողովուրդների հետ «համատեղ ապրելու» առումով: Նրանք քաղաքական համաձայնությունների հանգեցին օսմանյան կուսակցությունների հետ, ընտրություններին մասնակցեցին միասնական ընտրացուցակներով:

Սակայն օսմանյան քաղաքական ասպարեզում համատեղ ապրելու նախագծերի ոչ կենսունակությունը վերականգնեց հին խնդիրները: Հայ մտավորականները, ըստ էության, բարեկամաբար կվերաբերվեին 1908 թ. հեղաշրջումից հետո օսմանյան մտավորականների միջոցով մեկնարկած ազգայնացման մոտեցումներին: Այսօրվա քրդերի նման նրանք նույնպես երևակայում էին, թե սահմանադրական կարգերում իրենք են «հիմնադիր հպատակները»: Մեծ երաժիշտ Կոմիտասը, «Թյուրք օջաղը» կազմակերպությունում կոնֆերանսներ տալով, փորձելու էր երաժշտության բնագավառում աջակցել ազգային ինքնության փնտրտուքներին, որովհետև նա ևս բազմաթիվ հայ մտավորականների պես կարծում էր, թե առանձին ժողովուրդները կարող են համատեղ գոյատևել: Մինչև չարագուշակ 1914 թվականը… Այնինչ, բազմազգ և խառը բնակավայրերով կայսրության մեջ միատարր և ազգային պետության հիմնումը հնարավոր կարող էր լինել միայն էթնիկ զտումների արշավներով:

Ռուս-օսմանյան և Բալկանյան պատերազմները պատճառ դարձան, որպեսզի թե’ Կովկասից և թե’ Բալկաններից հարկադիր գաղթի ալիք բարձրանա դեպի Անատոլիայի տարածքներ: Հատկապես նորաստեղծ Բալկանյան պետությունները, «օտարներին» գաղթի հարկադրելով, մյուսներին էլ ուծացնելով, ջարդերի և բռնությունների քաղաքականությամբ դիմում էին ազգային հյուսվածքն ամրապնդլեուն ուղղված գործողությունների:

Ինչ վերաբերում է Արևելյան Անատոլիային, ապա այստեղ նման անկարգություններ էին կիրառվում հայերի և քրդերի առնչությամբ: 1877-1878 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմից հետո և 1890-ականների համիդիյե գնդերի արած կոտորածների հետևանքով բազմաթիվ հայ գյուղացիներ կորցրել էին իրենց հողատարածքները: Այն ժամանակվա կարգուկանոնի պահպանողները եղող համիդիյե գնդերը ինչպես որ թույլ չէին տալիս, որ հայ գյուղացիները վերադառնան իրենց հողերը, այնպես էլ շարունակում էին անհնագստացնել նրանց, իսկ հայկական կուսակցությունները լեռներից իջեցրել էին «ֆիդայի» կոչվող և մի տեսակ ինքնապաշտպանական գործունեություն ծավալող իրենց հայդուկային ուժերին ու վերածվել էին սահմանադրական համակարգի օրինական մասի: Դրանք բոլորն էլ, օրինական կուսակցություններ լինելով, բացահայտ կազմակերպություններ էին: Հետևաբար, երբ հաստատվեց, որ «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցությունը դիմել է «բնաջնջման» քաղաքականությանը, շատ քիչ հնարավորություն էր մնացել դիմադրության համար` բացի Վանից:

Օսմանյան կառավարությունը 1914 թ. հայերի կողմից հոծ բնակեցված Արևելյան Անատոլիայի 6 վիլայեթներում (նահանգներում) Մակեդոնիայի նմանությամբ բարեփոխումների ծրագրի իրականացմանը համաձայնվել էր մեծ տերությունների, հատկապես` Գերմանիայի և Ռուսաստանի ճնշումների տակ:

Այդ ծրագիրը օսմանյան իշխանությունների մեջ խուճապ էր ստեղծելու, թե իրենք այլևս կորցնելու են նաև Անատոլիան: Մյուս կողմից մտածում էին նաև Բալկաններից եկող մեծ գաղթի ալիքի համար տեղ բացելու անհրաժեշտության մասին: Բալկանյան պատերազմի պատճառով առաջացել էր մի սարսափելի տնտեսական ճգնաժամ, պետությունը սնանկացել էր` տնտեսական առումով, իսկ նորացված և ուժեղացված մեծ օսմանյան բանակն անգամ եվրոպացիների զարմանքը հարուցած մի ամոթալի պարտություն էր կրել դեռ նոր կազմավորված Բալկանյան փոքր պետությունների կողմից:

Այն հանգամանքը, որ Օսմանյան կայսրության ամենահավատարիմ հպատակներից եղող ալբանացիները 1912 թ. «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության, այսպես կոչված, «նախաձեռնություններից» իրենց հույսը կտրելով և իրենց մեջ եղած կրոնական տարբերությունները /մուսուլման, ուղղափառ և կաթոլիկ/ առաջին անգամ հաղթահարելով` ապստամբել էին, քաջություն էր տվել խոշոր ու մանր Բալկանյան պետություններին` իրենց ուժերը համախմբելու և միասին հարձակվելու համար: (Բալկաններում տեղի ունեցած գործընթացի և ալբանացիների ազգայնացման մասին ավելի մանրամասն տե’ս` Արամ Անտոնյան, «Բալկանյան պատերազմը», թարգմանիչ` Զավեն Բիբերյան, Արաս հրատարակչություն, 1999):

Իթթիհադականները թուլացած օսմանյան բանակը վերակազմավորելու համար այս մեծ գործը հանձնարարեցին գերմանացիներին: Բանակի ներսում անգութ ուժ բանեցնելով` աշխատեցին այստեղ բերել մի տեսակ պրուսական կարգապահություն: (Հայոց ցեղասպանության մեջ Գերմանիայի դերի մասին ավելի մանրամասն տե’ս`Վահագն Դադրյան, «Հայոց ցեղասպանությունը Դաշնակից պետությունների աղբյուրներում», թուրքերեն է թարգմանել Ալի Չաքըրօղլուն, Բելգե հրատարակչություն, 2006):

Ալբանացիներից հետո արաբներն էլ էին սկսել բարձրաձայնել իրենց ազգային պահանջների մասին: Թեև քրդերը դեռ հավատարիմ էին խալիֆայությանը, սակայն քուրդ մտավորականների շրջանում ևս կործանվող կայսրության մեջ իրենց ապագան առաջնային համարեցին մյուս ժողովուրդների ապագայից (մի մասը /շեյխ Աբդուլ Քադիրը/ կայսրությանը կողմ էր, քանի որ եթե պետությունը կործանվեր, իրենց գործ չէր մնալու, իսկ մեկ այլ խումբ /Շերիֆ փաշա, Մևլանզադե/ ընտրեց անկախացման ուղղությունը: Սակայն, անկախացման ուղղության ադեցությունը չեզոքացվեց թե’ շեյխ Աբդուլ Քադիրի համախոհների և թե’ իթթիհադականների ու քեմալականների կողմից):

Արաբ մտավորականների շրջանում նույնպես մարել էր «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության հանդեպ եղած վստահությունը: Նրանք ևս արագ կերպով ուղղվելու էին դեպի անկախացման գիծ: Եվ այդ արաբ մտավորականները կայսրության կործանման դեպքում Սիրիայում իր իշխանությունը հիմնել երազող Ջեմալ փաշայի կողմից կախաղան էին բարձրացվելու Բեյրութի այն հրապարակում, որն այսօր հայտնի է «Զոհերի հրապարակ» անունով, իսկ Ջեմալ փաշայի`հայերի նկատմամբ համեմատաբար ոչ ծայրահեղական վերաբերմունքը պայմանավորված էր նրանով, որ Ջեմալ փաշան ցանկանում էր այդ նոր պետության մեջ, որը երազում էր հիմնել, օգտվել այդ ժողովրդի ստեղծագործ ունակություններից և գեներից:

Իթթիհադական կառավարությունը վերոհիշյալ բոլոր խնդրիներից խուսափելու ուղին համարեց գերմանական միլիտարիզմի հրամանատարության տակ Առաջին աշխարհամարտի մեջ մտնելը: Հայտնի է, որ հայ առաջնորդները մինչև վերջ փորձել են համոզել իթթիհադականներին` չներքաշվել պատերազմում, քանի որ մտավախություն ունեին, թե ռազմաճակատոմ ամենաշատ տուժողը լինելու են հենց հայերը: Իթթիհադականները պատերազմի պատրվարկով թաղեցին Հայկական բարենորոգումների ծրագիրը, ծրագիր, որը երբեք նրանց սրտով չի եղել և որը հանդուրժում էին միայն Արևմուտքի հարկադրմամբ: Ըստ իթթիհադականների` հայերը, մուսուլման բնակչությանը գաղթի հարկադրելով, կարող էին որոշակի շրջանում մեծամասնություն ապահովել, ապա դիմել` ազգերի ինքնորոշման իրավունքին: Պետք էր դա ամեն գնով կանխել:

Հայկական բարենորոգումները պատճառ դարձան, որ սաստկանան «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության կասկածները: Մի կողմից լիբերալիզմի հակված, ինքնավարության կողմնակից «Հյուրիյեթ վե իթիլյաֆ» («Ազատություն և համաձայնություն») կուսակցության ուժեղ ընդդիմության, մյուս կողմից` Հայկական բարենորոգումների ծրագրի դեմ միջոցը իթթիհադական խունտան գտավ Առաջին աշխարհամարտի մեջ գլխիվայր նետվելու մեջ: Գերմանիան, որը սկզբում առանձնապես չէր ցանկանում, որ Օսմանյան կայսրությունը ներքաշվի պատերազմում, արևմտյան ռազմաճակատում պարտություն կրելով` հաջողություն չունեցավ այն պատերազմում, որը կարծում էր, թե արագ է վերջանալու, և փորձեց շունչ առնել` արևելյան ճակատում «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության խունտային հարկադրելով Օսմանյան կայսրությանը զինվորներով հանդերձ իր նվիրած երկու զրահակիր նավերով ռմբակոծել Ռուսաստանի Օդեսսա քաղաքը:

Երիտթուրքական շրջանակների կարծիքով` հավանական հայկական պետության կազմավորումը կանխելու միակ միջոցը հայ ժողովրդին մաքրելն էր իր պատմական բնակավայրերից, իսկ դրա ճանապարհը եղավ մի ողջ ազգի` կանայք, ծերերը և երեխաներն էլ ներառյալ, մի երկար երթի հանելը` Սիրիայի անապատների ուղղությամբ: Ցեղասպանության վերջին փուլը տեղի էր ունենալու 1916 թ. Սիրիայի անապատներում, հատկապես` Դեր-Զորում:

Իթթիհադականները գիտեին, որ պատերազմում պարտություն կրելու դեպքում անգամ այլևս հնարավոր չէր լինելու Հայաստանի հիմնումը: Ինչպե՞ս կարող էր որևէ պետություն ստեղծել մի ժողովուրդ, որի ֆիզիկական գոյությունը վերացված էր: Ըստ իթթիհադականների`թաղված էր «երևակայական Հայաստանը»: Նույն կերպ էին մտածում քեմալիստները, երբ կարծում էին, թե 1929 թ. Աղրը (Արարատ) նահանգում թաղել են երևակայական Քուրդիստանը:

Պատերազմից հետո կնքված Սևրի պայմանագիրը փոքր Քուրդիստանի կողքին նախատեսում էր նաև մեծ Հայաստանի կազմավորումը, բայց ինչպե՞ս կարող էր ստեղծվել այն երևակայական պետությունը, որը չուներ այլևս ժողովուրդ: Արդեն իսկ հեն դա էր Սևրի դաշնագրի ի սկզբանե սնանկ լինելու հիմնական պատճառը: Ցեղասպանությունը միևնույն ժամանակ գույքազրկման գործողություն էր` հանուն այն ազգային բուժուազիայի, որի զարգացումը ցանկալի էր: Գույքերի հարկադիր փոխանցման հետևանքով ապահովվեց մի նոր բուրժուական խավի զարգացումը, որը կախում ուներ բռնապետ համակարգից: Քանի որ «Թուրքիան թուրքերինն էր» լինելու, ազգային փորքամասնությունների զտման գործընթացը պետք է շարունակվեր մինչև վերջ, իսկ քրդերի համար ձևված հագուստը «սպիտակ ցեղասպանությունն» էր, այսինքն` ասիմիլացիան և լինգվոցիդը (լեզվասպանությունը): (Այդ մասին տե’ս`Գյուլչիչեք Գյունել Թեքին, «Սպիտակ ցեղասպանություն. Թուրքիայի վարած ուծացման և լեզվասպանության քաղաքականությունը», Բելգե հրատարակչություն, 2009 թ. սեպտեմբեր):

Այն մասին, թե ինչպես դա չէր հաջողվելու, և այդ կապակցությամբ Թալեաթ փաշայի հետ ունեցած իր քննարկումների վերաբերյալ իր հուշերում մանրամասներ է բերում վերոհիշյալ «հայկական նախաձեռնությունը» հայկական համայնքի անունից քննարկած Էրզրումի պատգամավոր Փասթըրմաջյանը (Արմեն Գարոն): Վերջինս հայնտում է, թե հասկացել էր, որ /իթթիհադականները/ հաստատակամ էին տրամադրված` հայ ժողովրդին զտելու հարցում, ցանկանում էին ֆեդերացիա հիմնել արաբների հետ, և ծրագրել էին ասիմիլացնել քրդերին: (Տե’ս Արմեն Գարոյի հուշերը, «Բանկ Օտոմանը», թուրքերեն է թարգմանել Աթիլլա Թույգունը, Բելգե հրատարակչություն, 2009): Քրդական հարցի այսօրվա անլուծելիությունը հաստատել է Գարոյի կանխատեսումը:

Ամփոփելով ասենք, որ Հայկական բարենորոգումների ծրագիրը պատմության գիրկն անցավ որպես չհաջողված «նախաձեռնության» մի օրինակ: Քանի որ բարենորոգումների այդ ծրագիրը միաժամանակ անդրադառնում էր հայերին և քրդերին, իթթիհադականները այնպիսի խուճապի մատնվեցին, որ Բալկանյան պատերազմից դեռ 2 տարի էլ չանցած նետվեցին Առաջին աշխարհամարտի քաոսի մեջ:

 Ռագըփ Զարաքօլու

ID:787
09.01.2011

http://www.hyetert.com/yazi3.asp?s=0&Id=787&DilId=1