Նախակրթարանի առաջին տարիներին, երբ նայում էի մեծ հորաքրոջս որդու` Լյութֆի Յավուզի նախ՝ Տրապիզոնի, հետո էլ՝ Սիիրտի պատգամավորության տարիների ընթացքում` 1943-1950 թթ., հրատարակված Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի (ԹԱՄԺ) ալբոմը, տեսա պատգամավորների, որոնց անունները նման չեն թուրքական անուններին, հանգուցյալ հորս հարցրեցի, թե նրանք ովքեր են:
Հորս պատասխանը դեռևս մտքումս է:
-Որդի’ս,- ասաց,- օսմանյան շրջանից այս կողմ մեր ազգն այս է: Ամեն տեսակի մարդիկ մեր եղբայրներն են: Հայրս Թևֆիք Ֆիքրեթի մեծ երկրպագուն էր: Ֆիքրեթն ասում էր. «Իմ ազգն ադամորդին է»: Սակայն միևնույն ժամանակ նաև Մեհմեդ Աքիֆի երկրպագուն էր. «Մենք Եվրոպայից ո’չ մուֆթի, ո’չ էլ իմամ ենք ցանկացել, ոչ էլ Հռոմի պապից մեղքերի թողություն ենք ցանկանում»: Սրանք այն են, ինչ մնացել են մտքումս հորս արտասանելու սովորությունից…
«Օսմանյան շրջանից այս կողմ…», այո’, իրականում փոքրամասնության կարգավիճակ ունեցող հույները, հայերն ու հրեաները օգտվել են օսմանյան սովորութային իրավունքով սուլթանի` իր ծառաների հանդեպ ճանաչած առավելություններից. որքան բյուրոկրատիայի վերին խավերում (Արտակարգ և լիազոր դեսպաններ, խորհրդականներ), այնքան էլ Թանզիմաթի վերջին շրջանում քաղաքականության ասպարեզում նկատվել են ազդեցիկ անհատականություններ: Առաջին Սահմանադրության շրջանում Պատգամավորների պալատի անդամների մոտ 50 տոկոսը գիտեր, որ իր մայրենի լեզուն թուրքերենը չէ: Գալով Երկրորդ սահմանադրությանը (1908-1912 թթ.)` համաձայն Ֆերոզ Ահմադի ու Դանքվարթ Ռոսթովի տված տեղեկությունների` Պատգամավորների պալատում գտնվողների 147-ը՝ թուրքական, 60-ը՝ արաբական, 27-ը՝ ալբանական, 26-ը՝ հունական, 14-ը՝ հայկական, 4-ը՝ հրեական և 10-ն էլ սլավոնական ծագում ունեին: Եթե նույնիսկ դոկտոր, պրոֆեսոր Էնվեր Զիյա Քարալը, Ահմեդ Բեդևի Քուրան և մյուսները այլ թվեր ներկայացնեն, արդյունքը չի փոխվում: Ինչպես Առաջին սահմանադրության, այնպես էլ Երկրորդ սահմանադրության խորհրդարաններում հայ, հույն և հրեա պատգամավորներ են եղել:
Հանրապետությունն էլ շարունակել է օսմանյան սովորույթները: Ռըֆաթ Ն. Բալիի «Հանրապետության շրջանում փոքրամասնությունների պատգամավորները» խորագրով հոդվածում ասվում է. «Ոչ մուսուլման հայրենակիցները 1945 թ. բազմակուսակցական քաղաքական կյանքին անցնելուց մինչ 1960 թ. մայիսի 27-ը, երբ վերջ դրվեց քաղաքական կյանքին, ընտրվելու էին խորհրդարանում, մայիսի 27-ի ռազմական հեղաշրջումից հետո Սահմանադրական խորհրդում տեղ են գտնելու որպես պետության նախագահի ներկայացուցիչ»: (Փակագծերում հայտնեմ, որ Բալիից կատարած այս մեջբերումից հետևում է, որ մինչ 1945 թ. ԹԱՄԺ-ում ոչ մուսուլման պատգամավոր չի եղել: Մինչդեռ անձամբ Բալիի հոդվածի առաջին էջում գտնվում է «1943-1946 թթ. պատգամավորներից Աբրահամ Գալանթի Բոդրումցու» լուսանկարը և նկարին վերաբերող մեկնաբանությունը: Բացի այդ՝ կրկին Բալիի հրապարակած ցանկում նկատելի է հայ պատգամավոր Պերճ Թյուրքերը, ով 1935 թ. մարտի 1-ից մինչ 1945 թ. օգոստոսի 15-ը պաշտոնավարել է ԹԱՄԺ-ում):
Ինչպես տեղեկացնում է Բալին` «Սահմանադրական խորհրդից հետո 34 տարի ի վեր ԹԱՄԺ-ում որևէ ոչ մուսուլման ներկայացուցիչ չի եղել, և դրա համար անհրաժեշտ է եղել սպասել 1995 թվականին»: Սա ճիշտ է: Այսպես, օրինակ, 1995 թ. դեկտեմբերի 24-ի խորհրդարանական ընտրություններում Ջեֆի Քամհին Ճշմարիտ ուղի կուսակցությունից ընտրվելու է Ստամբուլի պատգամավոր: Քամհիի պաշտոնակատարության ավարտից մինչ այժմ ԹԱՄԺ-ում փոքրամասնության պատգամավոր չի եղել:
Սխալ կլինի կարծել, թե Արդարություն և զարգացում կուսակցության (ԱԶԿ)՝ իսլամի հարցում առկա նրբանկատությունը խոչընդոտում է ցույց տալ ԱԶԿ-ից որևէ փոքրամասնության պատգամավորի թեկնածուի: ԱԶԿ-ն կուսակցություն է, որը Եվրոմիության հարցում հստակ նրբանկատություն է ցուցաբերում, կուսակցությունը մի քանի ոչ մուսուլման պատգամավորներով Եվրոպայի հանրային կարծիքում կարող է բացառիկ դրական իմիջ (կերպար) ձևավորել: Ավելին` ԱԶԿ-ն իր ավանդապահ հատկանիշով տեր է կանգնում ոչ մուսուլմանների քաղաքական ներկայացուցչության վերաբերյալ օսմանյան պրակտիկային:
Ինչ վերաբերում է Ժողովրդահանրապետական կուսակցությանը (ԺՀԿ)` ապա անհնար է հասկանալ, թե այս կուսակցությունն ինչ հիմնավորմամբ ոչ մուսուլման փոքրամասնություններից պատգամավորի թեկնածու չի ընտրում: Հայտնի է, որ ԺՀԿ-ն անցյալում այս հարցում նրբանկատություն է ցուցաբերել: Համաձայն Ռըֆաթ Ն. Բալիի կազմած ցանկի` 1946 թ. ընտրություններում դոկտոր Ֆաքաչելլին (հույն) և Վասիլ Քոնոսը (հույն) ԹԱՄԺ են մտել որպես ԺՀԿ-ի պատգամավոր: Սակայն հիմնական նրբանկատությունը ցուցաբերել է Դեմոկրատական կուսակցությունը (ԴԿ): 1946-ից մինչ 1957 թ. ընտրությունները ԴԿ-ից պատգամավոր են եղել Սողոմոն Ադաթոն (հրեա), Հանրի Սորյանո (հրեա), Յուսուֆ Սալմանը (հրեա), Իսահակ Ալթաբևը (հրեա), Ահիլյա Մոսհոս (հույն), Ալեքսանդրոս Հակոբուլոսը (հույն), Հրիսթաքի Յոնաննիդիսը (հույն), Վահրամ Բայարը (հայ), Զաքար Թարվերը (հայ) և Մկրտիչ Շելլեֆյանը (հայ): Ինչպես ամեն հարմար առիթով ասում է ԱԶԿ-ն, որ իրեն տեսնում է որպես ԴԿ-ի 1946 թ. «ոգու» շարունակողը, փոքրամասնությունների պատգամավորների հարցում մեկ անգամ ևս պետք է տեր կանգնի այս «ոգուն»:
Կարճ ասած` սպասվում է, որ ԱԶԿ-ն իրականացնի թե’ ԵՄ-ի, թե’ օսմանյան քաղքական պրակտիկայի և թե’ ԴԿ-ի «1946 թ. ոգու» անհրաժեշտությունը, և որ 2011 թ. խորհրդարանական ընտրություններում սա կյանքի կոչվի:
ԱԶԿ-ն երբեք չպետք է զիջի իր ներսում առկա նեղ և սահմանափակ հատվածի ֆանատիկությանը:
Հիլմի Յավուզ
«Զաման», 09.01.11
http://www.zaman.com.tr/yazar.do;jsessionid=C4401BAB91006CE3BD7FADBB38748ADC?yazino=1076232
Leave a Reply