ՔԱՋԲԵՐՈՒՆԻՔ

ՔԱՋԲԵՐՈՒՆԻՔ, Քաջբերունյաց երկիր. գավառ Վանա լճի հյուսիսային ափին: Համապատասխանում է Տուրուբերանի Աղիովիտ գավառին, որը, դառնալով Քաջբերունիների նախարարական տոհմի տիրույթը, կոչվել է Քաջբերունիք: Հիշատակվում է նաև Արճեշ կամ Արճիշո երկիր անվանաձևերով: Տարածքով հոսում են Իրիշատ և Օրորան (Արճեշ) գետերը:

Քաջբերունիքը մինչև Արշակունիների թագավոության անկումը (428թ.) եղել է արքայատան կրտսեր անդամների բնակատեղի:

VIIդ. Քաջբերունիքը նվաճել են արաբները (IXդ. մտցվել է Կայսիկների ամիրայության մեջ), այնուհետև մտել է Վասպուրականի թագավորության մեջ, իսկ 1021թ. հետո ընկել է բյուզանդական տիրապետության տակ:

XIդ. 2-րդ կեսին Քաջբերունիքը ասպատակել են սելջուկ թուրքերը: Հետագայում գավառին հաջորդաբար տիրել են Շահ-ի Արմենները, Էյուբյանները, մոնղոլները:

XVI-XVIIդդ. Քաջբերունիքը տուժել է թուրք-պարսկական պատերազմներից:  XVIIդ. սկզբին Պարսից Աբաս I շահը Քաջբերունիքի հազարավոր հայերի գաղթեցրել է Իրան:

1555թ. Ամասիայի և 1639թ. Կասրե-Շիրինի պայմանագրերով Քաջբերունիքը անցել է Թուրքիային`կազմելով Վանի նահանգի Արճեշ գավառը:

Աղբյուրներում հիշատակվում են Քաջբերունիքի բազմաթիվ բնակավայրեր, այդ թվում` Արճեշ և Զարիշատ քաղաքները: XIIIդ. հիշատակվում է Ականց գյուղաքաղաքը, որը Արճեշ քաղաքի ջրասույզ լինելուց (1841թ.) հետո դարձել է տարածքի վարչական կենտրոնը:

Քաջբերունիքում գործել են Թովմա Մեծոփեցին, Հովհաննես Մեծոփեցին, Հովհաննես Արճիշեցին, Մխիթար Սասնեցին:

Գրչության և մշակույթի հայտնի կենտրոններ են եղել Այրիձորի, Ասպինակ (Ս.Հարություն), Գինեբեր Ս.Նշան (Կենաբեր Ս.Գևորգ), Մանուկ Ս.Նշան, Մեծոփա, Սուխարա կամ Խառաբաստի (XVդ`Արծվաբեր Ս.Աստվածածին), Ուռնկարի Ս.Նշան վանքերն ու անապատները:

Գավառի մոտ 26 հազար հայերը ծանր կորուստներ են կրել 1896թ. թուրքական կորտորածների ժամանակ: Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին այնտեղ ապրել է 10-15 հազար հայ: Հիմնականում զբաղվել են հացահատիկի մշակությամբ, այգեգործությամբ, արհեստներով, լճափնյա վայրերում` նաև ձկնորսությամբ:

Մեծ եղեռնի ժամանակ Քաջբերունքի հայ բնակիչների զգալի մասը զոհվել է: Փրկվածներն ապաստանել են Արևելյան Հայաստանում:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 4, Երևան, 2003: