Աբուղամիրի Սուրբ Գրիգոր մատուռը

 Պատմական ակնարկ

Եկեղեցու տեսքը հարավից                         

«489 թ. (Մ.թ. 1040 թ.) ես`Աբլղարիբս` Հայոց մարզպան Գրիգորի որդին և Աբուղամիրի թոռը, քանի որ ամենկրտսեր զավակը չեմ, չնայած որ հորս կողմից արհամարհանքի չեմ ենթարկվում, ընտանիքիս հանդեպ տածած սիրուս պատճառով այս հանգստավայրը վերանորոգել տվեցի հորս` Գրիգորի, եղբորս` Համզայի, քրոջս` Սեդայի համար, ինչպես նաև կառուցել տվեցի Սուրբ Ստեփանոս և Սուրբ Քրիստափոր մատուռները: Վանականներին իմ պայմանը հետևյալն է. Սուրբ Ստեփանոսում ամեն ուրբաթ օր մորս` Շուշանի համար, ամեն շաբաթ օրը` հորս` Գրիգորի համար, իսկ Սուրբ Քրիստափոր մատուռում քրոջս` Սեդայի համար պատարագ է մատուցվելու»:

Այս փոքր եկեղեցին վեր է խոյանում Ծաղկոծաձոր/Ալաջա գետի հովտին նայող զառիվերի եզրին: Հետաքրքիր է, որ Անիի գրեթե բոլոր եկեղեցիները կառուցվել են հարթավայրի եզրին մոտ, որի  արդյունքում պատկերն ամենալավը երևում է քաղաքի դրսից:

Ենթադրվում է, որ մնացել է 10-րդ դարից (շինության մեծ մասի տարրերը բնորոշ են այս շրջանին). այն որպես հատուկ մատուռ Պահլավունի ընտանիքի համար կառուցել է տվել իշխան Գրիգոր Պահլավունին: Այս ընտանիքը կարևոր դիրք է զբաղեցրել Անի անկախության վերջին տարիներին: Պահլավունի տոհմի մեջ ամենահայտնին Վահրամ Պահլավունին է, ով եղել է Անին Բյուզանդական կայսրության կազմի մեջ ներառելու ընդդիմադիր հատվածի ղեկավարը: 

Դռան վերին ճակատային հատվածի արձանագրության մեջ խոսք է գնում Վահրամ Պահլավունուց, գրված է նաև, որ իր որդու՝ Աբուղամիրի (ում անունով կոչվել է եկեղեցին) հոգու համար կազմակերպած պատարագների համար փող է առանձնացրել: 

Հյուսիսային ճակատ                 Մուտք     Արևելյան ճակատ` մուտքի ելուստներ    

Վերևի մեկ այլ արձանագրության մեջ, որը պատկանում է 1040 թ., նշվում է, որ երկհարկանի դամբարան է կառուցվել իշխան Աբլղարիբի՝ իր հոր, եղբոր և քրոջ համար (հնարավոր է, որ 1047 թ. պատերազմում զոհված Վահրամ Պահլավունին  այստեղ է թաղել):

1998 թ.  մատուռի հիմքերը գանձագողերի կողմից փորվել են: Այն, որ գանաձողերի թողած ավերակների մեջ ցրված մարդկային ոսկորներ կան, վերջնականապես ապացուցում է, որ ներսում գերեզմաններ կան: Գերեզմաններից յուրաքանչյուրը ծածկված է եղել բետոնե հաստ շերտով: Ամենաքիչը երեք առանձին գերեզման է եղել: 

Արտաքին ճակատը

Արտաքինից նախագիծը տասներկուերեսանի է, իսկ մուտքը ոչ թե արևելք-արևմուտք  առանցքի վրա է, ինչպես լինում է սովորաբար, այլ հարավ-արևմուտքից է: Յուրաքանչյուր երես հերթականությամբ խորը որմնախորշ կամ էլ փոքրիկ պատուհան ունի: Բացառություն է կազմում արևելյան ճակատը, որի երկու որմնախորշերը ավելի նեղ են, իսկ ճակատային հատվածից ելուստ ձևավորող մուտքը սարքված է ուղղանկյուն շինության վրա: Այս անսովոր ելուստների ներքին հատվածները անհետացել են, սակայն նշում են, թե միգուցե  կարելի է ենթադրվել, որ խաչքար կամ էլ արձանագրության նման բաներ են թաքցված, կամ էլ գերեզմաններ են:       

Եկեղեցու վերին մակարդակում գլանաձև ճակատի պատուհանները շրջապատված են եղել զույգ քիվերով, որոնք կազմում են բութ կամարներ: Սա արտասովոր նախագիծ է:

Գմբեթի վերևի կոնաձև տանիքը չափազանց սուր է և ավելացվել է հետագա վերանորոգման ժամանակ, կամ էլ եկեղեցին հիմնովին կառուցվել է 11-րդ դարում:

Հետագա ժամանակաշրջանում մուտքին ավելացվել է մի տեսակ փակ ծածկ, որն ամբողջությամբ անհետացել է՝ բացի դռան վերևի պատին կցված բետոնե մնացորդներից:

Ճակատներում օգտագործված ձևերի բազմազանությունը (հատկապես նուրբ քիվերով մուտք-ելուստների գոյության նման) և սրանց վրայի լույսի և ստվերի խաղը շինությանը գրեթե բարոկկոյի երանգ են հաղորդում:

Ներսը

Դրսից նայելու դեպքում նախագծի ներսի չափսերի մասին պատկերացում չես կարող կազմել. ներսը ապշեցուցիչ լայն է: Եկեղեցին ունի կենտրոնականացված վեցտերևանի նախագիծ, այսինքն` վեց հատ չորսում եռանիստ ապսիդը հավաքված է կենտրոնական սրահի շուրջը: Սրա վերևում՝ խոյակների վրա նստեցված, տասներկու պատուհաններով լուսավորվող, գլանաձև ճակատ կա, որն իր վրա կրում է կես գմբեթ: 

Եկեղեցու ներսը                       Հայացք խոյակներին, ճակատին և գմբեթին

Խորանի ապսիդի տանիքի և պատերի վրա թեթև որմնանկարների հետքեր կան, որոնք եկեղեցուց նոր են, հավանաբար մատուռ-եկեղեցու փոքրիկ խուց է եղել: Այսօր բավականաչափ ավերված պատերի վրայի խամրած գույներով ծեփի մակերեսը սևացած է 19-րդ դարի հայկական «գրաֆիտիով»: Հավանաբար այս եկեղեցին հերոս Վահրամի հետ ունեցած առնչության պատճառով հատուկ նշանակություն է  ունեցել:

 http://www.virtualani.org/abughamrents/turkish.htm