Յերեմիա Չելեբի Քյոմուրճյանը (Ստամբուլի հուշեր, Վ. Հ. Թորգոմյան, Վիենա, էջ 238) հայտնում է, որ Գումգափուի Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին պատմականորեն անցյալից մեր օրեր Ստամբուլի հայերին նվիրված մի գանձարան է. այն, աղոթքներով ու խունկի հոտով զարդարված ծիսական արարողության սրահ լինելուց բացի, եղել է համայնքի կրթական կենտրոն, 1480-ական թվականներին պաշտամունքային արարողության սրահում առանձնացված մի անկյունում Մաթևոս Վարդապետը կրթել է երեխաներին:
1719 թ. Հովհաննես Կոլոտ պատրիարքին տրված ֆերմանում պարզ է դառնում, որ Ստամբուլը նվաճելուց առաջ Գումգափուում և շրջակայքում բնակվող հայերը հիմնել են եկեղեցիներ և եկեղեցիներին կից՝ երեխաների դպրատներ, հետևաբար Գումգափուն եղել է կրթության և գիտության կենտրոն:
Որոշ պատմական գրառումներում նշվել է, որ օսմանյան շրջանում պատրիարքարանի փողոցի անկյունում քաղցրավենիք վաճառողի խանութի վերնահարկի պատին թելերից կախված թերթերի վրա նկարված են եղել նյութեր, իսկ ներքևում հին թուրքերենով կամ էլ հայերենով գրված է եղել, թե ինչ է: Տարբեր կողմերից եկած ուսուցիչներն ու դաստիարակներն այս տեղեկությունները վերցրել և սովորեցրել են իրենց շրջանի երեխաներին:
1789 թ. օսմանյան պետական ֆերմանով պարիսպների ներսում` Գումգափուի Վլանգա` նախկին Ֆըչըջը, նոր Ասիա փողոցում և պարսպից դուրս` Օրթաքյոյում դպրոցներ բացելու նախադրյալներ են ստեղծվել: Վերոհիշյալ դպրոցները բացվել են 1790 թ. Մկրտիչ ամիրա Միրիջանյանի աջակցությամբ: Այն տարիներին այս դպրոցում կրթություն է ստացել նաև Հարություն Պեզջյանը:
Բռնկված մեծ հրդեհների արդյունքում վերոհիշյալ դպրոցը չի վերակառուցվել, սակայն 1840 թ. նրա անմիջապես հետևում նախկին Մեկթեբ, նոր Հեմշիրե փողոցում կառուցվել է Լուսավորիչյան օրիորդաց դպրոցը: Տարիներ ի վեր վերոնշյալ դպրոցը Պեզճյան դպրոցի հետ միասին է կառավարվել և չգիտեմ, թե արդյո՞ք փաստաթղթերում հանդիպել եք որպես Պեզճյան-Լուսավորիչյան դպրոց, սակայն փողոցը ստացել է Մեքթեբ (դպրոց) անունը, որովհետև դպրոցը օրիորդաց դպրոց էր:
Ըստ էության, այս պատմածներիս պատճառն այլ է: Այս տեղեկությունները ստացել եմ մինչև 2003 թ., սակայն չգիտեմ, թե այս վայրերը որտեղ էին, ինչ եղան, նրանց տեղում ինչ կար: Անհրաժեշտ էր իմանալ այս բոլորը, ըստ իս` այն, ինչ կարդացել էի գրքերից, բավարար չէր, մինչդեռ կառավարչի պաշտոնս էլ մոտենում էր վերջնաժամկետին: 1936 թ. Վաքըֆների մասին կանոնագրում Դյուլբենթչի Հյուսամեթթին Մեքթեբ փողոցում մի վայր էի նկատել, սակայն չէի կարողանում գտնել, թե այն որտեղ է, երբ գնում էի հասցեով, տարբեր վայրերում գիշերելու կացարան էի հայտնաբերում, որոնք էլ գրանցված էին անձանց վրա: Սա այսպես չէր մնալու, մի օր վաքըֆի փաստաբանի հետ միասին գնացինք Թափուների կադաստրի տնօրինություն: Երբ նայում էինք տեղեկագրերին, փնտրածս համարի հետ որևէ կապ չկար, որովհետև 1945 թ. կադաստրում գրանցվելիս վայրի անունը փոխվել էր: Հողակտորը մի վայր էր, որը գտնվում էր տարիներ ի վեր ապրածս փողոցում և երկար տարիներ ծառայել էր որպես գիշերային կացարան: Հայտնի է նաև 1790թ. կառուցված դպրոցի գտնվելու տեղը, որ նույն հողակտորի հետևի հատվածին նայող վայրում էր: Կադաստրի տեղեկագրերը ցավալի էին: Երբ հարց էինք ուղղում Կադաստրի կրթական տնօրինությանը, որքան էլ որ խոսք էր գնում հայկական դպրոցից, ասում էին, որ իրենց գրանցումներում չեն հանդիպել նման դպրոցի գոյությանը: Այս պատասխանը ինձ բավական վշտացրել էր, որովհետև դպրոցը գործել է 60 տարի նույն տեղում:
Ժամանակն անցնում է, բայց Վաքըֆների ղեկավար խորհրդի հանդեպ կշտամբանքս արդյունք չէր տալիս, տարիներ էին անցնում: Կարծում եմ՝ ընկերներն այս հարցին ոգևորվածությամբ չէին նայում, որովհետև խճճված դատական գործ էր, որն անհրաժեշտ էր բացել, ընդարձակել: Սակայն ես հավատում էի և հնարավորինս փաստաբան Սելիմ Ավջըին հարցի վերաբերյալ կենտրոնացնում և ուղղորդում էի: Մի օր նստեցի և մի հոդված պատրաստեցի, որը ժողովի ներկայացրեցի ղեկավար խորհրդին:
Պատրիարքարանի կենտրոն Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու և Մեքթեբի վաքըֆի ղեկավար խորհրդի նախագահությանը
1936 թ. կանոնագրի 34 912 շարքի իրավաբանական անձանց ցուցակի 8-րդ շարքում գտնվող Դյուլբենթչի Հյուսամեթթին թաղամասի Մեքթեբ փողոցի 19-21 հասցեում 1840 թ. բացվել է Լուսավորիչյան օրիորդաց դպրոցը, որի պատվին էլ փողոցը ստացել է Մեքթեբ անվանումը, սակայն ինչպես և բոլոր մեր նախկին փաստաթղթերը, այնպես էլ այս մեկը սխալ է գրանցվել գոյություն ունեցող անշարժ գույքի ցուցակում: Ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզ դարձավ, որ փաստաթղթերում ներկայացվում էր որպես 1179 հողամաս, 27 հողակտոր: Երբ նայում էիր, հողակտորը անձանց անունով էր գրանցված, քանի որ վերոհիշյալ վայրի` 1179 հողամաս, 28 հողակտորի տիրոջը չեն կարողացել գտնել, հողակտորը Ֆինանսների գանձարանի և այդ պահի քաղաքապետարանի անունով է: Խնդիրը Ձեզ եմ ներկայացնում իր ողջ նրբությամբ: Այն կարծիքին եմ, որ դաստակերտի թափուն սխալ է լրացվել, որպեսզի վերոհիշյալ վայրը հետ վերցնեք, ձեր վաքըֆի փաստաբանները շուտափույթ թող գործի անցնեն և ձեր վաքըֆի անունից լրացնելով՝ թափուն գրանցեն:
Հարգանքներով ՝ Նազարեթ Դավիդյան
08/03/2005
Հավելում.
Հոդվածից անմիջապես հետո Վաքըֆների ղեկավար խորհուրդը իսկույն ևեթ հարցն ընգրկել է իր օրակարգում և փաստաբաններին կանչելով` պահանջել է դատական գործ հարուցել: Որքանով որ հետևել եմ դատական գործի ընթացքին, շատ կարճ ժամանակում Գումգափուի Աստվածածին եկեղեցու օգտին արդյունք է տալու: Այս պահին քաղաքապետարանում այդ վայրը եկեղեցու վաքըֆի անունով գրանցելու և մտցնելու են անշարժ գույքի ցուցակի մեջ:
Leave a Reply