Պատմական ակնարկ
Վանքը նախքան 1920 թ. Հայացք հյուսիս-արևելքից
Այս գեղեցիկ վանքը, որը թուրքերեն հայտնի է որպես «Բեշքիլիսե» (Հինգ եկեղեցի), գտնվում է Անիից 25 կմ հարավ-արևմուտք: Կառուցվել է Դիգոր (հին անունը` Տեկոր) գավառի կենտրոնին մոտ գտնվող հարթավայրում` երեք ժայռի ծերպերի վրա: Վանքն ընդհանուր առմամբ ունի հինգ եկեղեցի, որոնք բոլորը գմբեթ ունեն և կառուցված են սրբատաշ քարերից: Դրանք Սուրբ Կարապետ, Սուրբ Աստվածածին, Սուրբ Ստեփանոս, Սուրբ Գրիգոր և Սուրբ Սարգիս եկեղեցիներն են: Մեր օրեր հասել է միայն Սուրբ Սարգիս եկեղեցին:
Արևմուտքից հայացք վանքին
Սուրբ Ձախից աջ Սուրբ Ստեփանոս, Աստավածածին,Կարապետ, և Սուրբ Սարգիս եկեղեցիները
Չկա որևէ արձանագրություն, որը կվկայի եկեղեցիների և վանքի հիմնադրման ու շինարարության մասին: Վանքը 13-րդ դարում մոնղոլական արշավանքներից հետո լքվել է: 1878 թ., երբ Կարսի մարզն անցել է ռուսական ղեկավարությանը, Բեշքիլիսեն վերադրաձվել է հայոց եկեղեցուն:
Վանքի այսօրվա տեսքը, հայացք արևմուտքից
Շենքերը վերանորոգվել են, և վանքը կրկին բացվել է ծիսական արարողության համար: Վանականների և ուխտավորների համար օթևանելու հնարավորություն է ստեղծվել: Սրանք կառուցվել են ամենամեծ ելուստի եզրին` ստորին հովտով անցնող գետի կողքին, ինչպես նաև՝ Սուրբ Սարգիս եկեղեցու հյուսիս-արևելքում: 1989 թ. Սուրբ Սարգիս եկեղեցին երկրաշարժից մեծ վնաս է կրել: Կառույցի բետոնե հիմքը մասերի է բաժանվել, և եկեղեցին այժմ փլուզման եզրին է:
Հովհաննես Առաքյալ եկեղեցի (Սուրբ Կարապետ)
Այս եկեղեցին միգուցե վանքի ամենահին եկեղեցին էր և հնարավոր է, որ մնցած լինի 7-րդ կամ էլ 10-րդ դարից (սակայն գմբեթի վրայի անձրևանոցի տեսքով տանիքը պետք է որ կառուցված լինի հետագայում): Պատերի ամենահին գրությունը թվագրված է 1001 կամ էլ 1006 թ., որտեղ հիշատակվում է Գագիկ թագավորի կինը` Կատրամիդե թագուհին:
Գմբեթի ճակատային մասի անկյունային կամարների վրա հենվող եկեղեցու տանիքը ունեցել է քառանիստ ապսիդային ներքին կառույց: Բացի պատի փոքրիկ ապսիդի հիմքերից՝ ոչինչ չի մնացել:
Սուրբ Կարապետ եկեղեցու հիմքերը
Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի
Այս եկեղեցին գտնվում է Հովհանես Առաքյալ եկեղեցու հարավում: Հավանաբար այս կոթողը պատկանում է 10-րդ դարին: Եկեղեցու ներսը կիսաշրջանաձև ապսիդային է, գմբեթով ծածկված քառակուսուց բացի՝ ոչինչ չի եղել: Եղել են նաև Սուրբ Կարապետ եկեղեցու և այս եկեղեցու միջև կառուցված սրահի ավերակներ: Այսօր ոչինչ չի մնացել:
Սուրբ Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցի
Սուրբ Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցին գտնվում է Սուրբ Հովհաննես եկեղեցու դիմաց` առանձին ժայռի վրա: Հավանաբար եկեղեցին պատկանում է 10-րդ կամ 11-րդ դարին: Դրսից ուղղանկյուն, ներսից երկկողմանի մատուռի և կիսաշրջանաձև ապսիդով խաչի ձև ունի: Մուտքը գաղտնի է, եղել է հարավային ճակատից, որը գտնելը դժվար է: Եկեղեցու շրջակայքը շրջապատված է եղել չպաշտպանված խաչքարներով: Ասում են, որ եկեղեցու շրջակայքում 1208 թ. Քեչրորի (Գեչիվան-Թունչկայա) շրջափակման մեջ մահացածների գերեզմաններն են: Մնացել է միայն հիմքերի մի մասը:
Սուրբ Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցին
Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի
Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու այսօրվա վիճակը
Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու մոտակայքում ավերված գերեզմաններ
Կառույցը մյուս եկեղեցիներից ավելի արևելք է: Սա էլ հավանաբար պատկանում է 10-րդ կամ էլ 11-րդ դարին: Փոքր հիմքը նախագծի համեմատ բարձր է եղել, և պարիսպով շրջապատված հրապարակում գերեզմանի մեջ տեղադրված հայտնի երկար խաչքար է եղել, որը թվագրվում է 1031 թ.: Եկեղեցին այսօր ամբողջովին փլուզվել է. քարերի մի քանի բեկորներից բացի ոչինչ չի մնացել: 1986 թ. այս եկեղեցու վերևի լանջի վրա գտնվող միջնադարյան գերեզմաններն ավերվել են գանձագողների կողմից:
Սուրբ Սարգիս եկեղեցի
Սուրբ Սարգիս եկեղեցու հուսիսային ճակատի արձանագրությունը. «Հանուն Աստծո` ես` Գրիգորի որդի Դավիթս` Զաքարյան գեներալը, 1214 թ. տեսել եմ Սուրբ Խծկոնք վանքի շքեղությունը… և իմ ունեցվածքից Վահանարճեշ գյուղի կեսը ինձ և նախնիներիս համար որպես հիշատակ նվիրեցի Սուրբ Սարգիս եկեղեցուն: Այդ իսկ պատճառով ես, վանահայր Հովհաննեսը և մյուս մեր եղբայրները ամեն տարի առանց ձախողման Դավիթի, Հակոբի, Պողոսի և Պետրոսի տոներին և Սուրբ Շողակաթին բոլոր եկեղեցիներում պատարագներին մասնակցեցինք: Եթե կա ինչ որ մեկը, ով դեմ է այս հուշարձանին և ցանկանում է խոչընդոտել, ինչքան էլ որ վաստակած լինի աստծո հովանավորությունը, թո´ղ անիծվի»:
Սուրբ Սարգիս եկեղեցու այսօրվա վիճակը
Հյուսիսային ճակատի ճաքեր Հարավային ճակատի ավերված մասը
Այս վանքը եղել է ամենամեծ եկեղեցին, և այժմ այն միակ եկեղեցին է, որը դեռ կանգուն է: Չկա որևէ արձանագրություն, որը կպատմի կառուցման տարեթվի կամ էլ պայմանների մասին, սակայն 12-րդ դարի պատմիչ Սամվել Անեցու համաձայն` եկեղեցին կառուցվել է 1025 թ. Սարգիս իշխանի հրամանով: Պատերի ամենահին արձանագրությունը պատկանում է 1033 թ.: 1211 թ. մեկ այլ արձանագրություն նշում է, որ վանքը փրկվել է մուսուլմանական ղեկավարներից:
Սուրբ Սարգիս եկեղեցու ներսը Հայացք գմբեթի երկրաչափական կատարելությանը
Եկեղեցին գմբեթավոր, քառանիստ ապսիդով, կենտրոնական նախագծային է, դրիսից` շրջանաձև: Գմբեթը նստեցված է խոյակներով ամրացված ճակատի վրա: Այս գմբեթն ունի անկյունային անձևանոցի տեսքով տանիք: Եթե սա թվագրվում է 1025 թ., ապա այս տեսակ տանիքը հայկական եկեղեցիներում հանդիպվող ամենահին օրինակն է:
Չորս անկյունն էլ երկու հարկանի փոքրիկ սենյակներ ունեն: Ներքևի հարկերը մատուռ են: Վերին հարկի սենյակներ հասնում են ներսի պատի բարձր, նեղ և դժվարհասանելի մուտքերից: Հավանաբար այս սենյակները թանկարժեք իրերը պահելու և տանիք բարձրանալու համար են եղել:
Գմբեթի ճակատային մասից հայցաք դեպի ներքև Անկյունային անձրևանոցի տեսքով տանիք
Յուրաքանչյուր ապսիդում մեկական պատուհան կա: Ներքին հատվածում այս պատուհանները ցուցադրում են բավական անսովոր քիվեր: Սրանք ապսիդի պատերի մեջ մխրճված սյուների վրա նստած ճակատային թեք կորի ձև ունեն: Սյուների և ճակատի միջև տարօրինակ սյան եզրազարդ կա, որը նման է շրջապատված փայտե գլանի շերտերի: Ծայրից ծայր ձգվող քիվով եզրազարդի գագաթն ամբողջությամբ շրջապատում է ներքին ճակատը: Էլեմենտների նման ծածկը օտար է հայկական ճարտարապետությանը:
Պատի վրայի արձանագրությունները Բութ կամարների շարք
Արտաքին պատերը պատված են նրբագեղ բութ կամարներով, որոնք կառույցի ճակատը բաժանում են քսան հատվածների: Կամարների միջև գտնվող հարթ մակերեսների մեծամասնության վրա մեծ, պարզ և խորը փորագրված երկար արձանագրություններ կան:
Եկեղեցու հյուսիսային պատի կողքին ջանասիրաբար կառուցված մի մեծ խաչքար է եղել: Եկեղցու հյուսիսարևելյան կողմում ևս նման մի հուշարձան է եղել:
http://www.virtualani.org/khtzkonk/turkish.htm
Leave a Reply