Դերսիմի հայերի ազգագրությունը – 4

 Գևորգ Հալաջյան

 1912-ին հյուր էի Աղուջանների օջախի կրոնապետ Սեիդ-Ճաֆերի մոտ, ուր հավաքված էին չորս օջախների կրոնապետերը (փիրերը): Խորհրդակցությունը դիմել էր ընդհանուր կրոնապետի` փիրե-փիրանի միջնորդությանը, հաշտեցնելու համար Հայտարանցիների,  Մամգանցիների,  Հասանանցիների և սիսանանցիների աշիրեթներին,  որոնք մի որոշ ժամանակից ի վեր թշնամացել էին իրար հետ,  և որոնց աշիրեթամիջյան կռիվները բացասաբար էին անդրադառնում Դերսիմի ընդհանուր պաշտպանության գործի վրա:

Փիրե-փիրանը, որի աթոռանիստ գյուղը սաղանն էր (Սաղման,  Սողման),  ճշտելուց հետո ժողովի օրն ու թվականը,  փիրերին հրավիրել էր Կըզլքիլիսե (կարմիր եկեղեցի,  կոչվում էր նաև Կարմիր ավետարանի եկեղեցի),  Սուրբ լույս լեռան ստորոտը,  հալվորի Ս. Կարապետ վանքի մոտերքը ժողովի:

Սեիտ-ճաֆերի կարգադրությամբ,  ես էլ որպես հյուր և ունկնդիր,  ներկա եղա այդ ժողովին (նախապես առնված էր փիրե-փիրանի հավանությունը): Փիրե-փիրանը ժողովը բացված հայտարարեց և հրավիրեց ներկաներին երդվելու,  որ ժողովի որոշումները գաղտնի պահվեն և կետ առ կետ գործադրվեն:

Երդումի բանաձևը հետևյալն էր` կերդնունք Հազրեթի-Ալիի,  էոմերի Հազրեթի-Խըդըրի (ս. Սարգիս) և սուրբ Հրաշագործի անունով,  որ չորսի ժողովի գաղտնիքները ոչ ոքի չպիտի հաղորդվեն և որոշումները պիտի գործադրվեն ճշտությամբ:

Ինձ համար շատ հետաքրքիրը երդումի այս բանաձևի մեջ գործածված սուրբ Հրաշագործ խոսքն էր: Ես մի շարք ժողովների (ճեմաթ) եմ ներկա գտնվել և լսել եմ երդման արարողություններ,  օրինակ` «Յա,  փիրե,  մըն տեվրեշ Կուլապի,  յա փիրե մըն տեվրեշ ճեմալ» և կամ` «Չուե հեքղի»,  սակայն առաջին անգամ էր,  որ լսում էի Հրաշագործի անունը երդման արարողության մեջ:

Երբ չորս մեծերի ժողովը վերջացավ, ու ամեն մեկը վերադարձավ իր օջախը,  ես էլ ընկերացա իմ տան տիրոջը` Սեիդ-ճաֆերին: Տուն որ հասանք,  հարցրի.

-Փիրո,  ինձ համար պարզ չէ այն պարագան,  թե ինչու փիրե-փիրանը երդումի բանաձևին կցեց նաև սուրբ Հրաշագործ անունը (Հազրեթի-Մյուպարեք),  նախ` որն է այդ սուրբը,  որն ինձ անծանոթ է և երկրորդը` այդ նոր սուրբը ի՞նչ գործ ունի երդման ձեր բանաձևի հետ:

Կրոնապետը մի պահ մտածելուց հետո պատասխանեց.

-Պըգո,  դու,  որ ծանոթ ես մեր օրենքներին և կրոնական բոլոր մանրամասնություններին,  ինչպե՞ս չգիտես,  որ ակնարկված սուրբ Հրաշագործը սուրբ Կարապետե Հալվորին է (իբրև թե քրդացրեց): Փիրե-փիրանը այդ անունը տվեց երկու գլխավոր պատճառով.  առաջինը,  որ ժողովը տեղի ունեցավ Հրաշագործի սահմաններում,  երկրորդ,  որ այս սուրբը մերն է:

-Ինչպե՞ս թե ձերն է այդ սուրբը,  – հարցրի զարմացած,  – չէ՞ որ նա մեր վանքն է,  խաչով ու խաչվառով մեր եկեղեցին,  ուր դարերից ի վեր մեր կրոնավորները պաշտոնավարում են,  աղոթում ու պատարագում,  որտեղից որտեղ մեր սուրբ Կարապետը ձերն եք նկատում:

-Դու դեռ ջահել ես, քո խելքը չի հասնում, չեմ զարմանում, թե ինչու չգիտես այս մանրամասնությունը,  քանի որ այդ բոլորը կրոնական և ազգային գաղտնիք են,  և մենք դրանք չենք հաղորդում ոչ ոքի: Դու պետք է իմանաս, որ Մյուպարեքին (երևելի,  շնորհալի,  հրաշագործ) մեր նախահոր մասունքը ձեր կրոնապետերը յուրացրել և ժամանակից ի վեր պահում էին ձեր սուրբ գրիգոր Լուսավորչի վանքում: Մի օր մերոնք գողացան և բերին Սաղան,  բայց Հալվորիի ձեր տետեն դիմեց ինձ ու սուրբ Կարապետի անունից պահանջեց մասունքը, և որովհետև մենք ոչինչ չենք կարող մերժել այդ անունով կատարված դիմումին, ստիպված մասունքը վերադարձրինք՝ պայման դնելով,  որ այն չվերադարձվի սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի             վանքը, այլ պահվի մեր վանքի մեջ: Եվ որպեսզի քեզ համար պարզ լինի այս բոլորը,- շարունակեց Սեիդ-Ճաֆերը,- պատմեմ մի հրաշագործ իրականություն: Մի անգամ լուսահոգի պապս` մեծ Սեիդ-Ճեֆերը,  իր հետևորդներով օգնության էր գնում զալմների (թուրքերի) դեմ կռվող իր թալպներին (ծխեր): Գիշերանց,  երբ անցնում էր Հալվորիի վանքի տակից,  տեսնում է,  որ վանքի դիմացի մորին (անտառը) լույս է ընկած ու վառվում է,  իսկ ինքը` մյուպարեքը,  հրեղեն թևերով բոզ ձիու վրա հեծած,  մզրախը ձեռին,  սուրալով անցնում է իր վերևից : Պապիս լեզուն պապանձվում է,  հետևորդները վախից ուշաթափվում են,  մինչև որ տուժիկ-պապան սարսռում է,  թնդանոթներ արձակում: Առավոտյան պարզվում է,  որ մյուպարեքը ջարդել է թրքական զորքը և վերադարձել,  իսկ տուժիկը նրան դիմավորում է իր ելտրմներով (կայծակ) և թոփերով: Ահա թե ինչու նա մեր սուրբն է, և մենք երդվում ենք նրա անունով:

Սեիդ-ճաֆերի պատմածի առնչությամբ ուշագրավ է վանքի վանահոր պատմածը նույն երևույթի մասին,  որը և ներկայացնում եմ ստորև:

-Մի անգամ, – սկսեց պատմել վանահայրը, – Երզնկայի առաջնորդությունից մի նամակ եմ ստանում,  որի մեջ հայտնում էին. «Տեր-հայր,  մի կարգ քյուրտ ավազակներ գիշեր ժամանակ հարձակվել են մեր ս. Լուսավորչա վանքի վրա և կողոպտել նրա բոլոր արդն ու զարդը,  որոնց մեջ էր նաև ս. Ներսեսի նվիրական մասունքը: Խնդրում ենք,  եթե կարելի է,  մի որևէ գումար խոստանալ նրանց և ետ առնել մասունքն ու ուղարկել մեզ,  որով պարտավորցուցած կլինես մեզ և ազգին»:

Կարդալով նամակը՝  բավական ծախքեր անելով՝  լրաբերներ ուղարկեցի ամենուրեք` Դերսիմի քրդաբնակ գյուղերը,  որ եթե իմանան մասունքի տեղը,  անմիջապես լուր տան ինձ:

Վերջապես մեկը լուր բերեց,  թե մասունքն այսինչ տեղն է,  ուր գիշեր-ցերեկ մոմ վառելով դրա առջև՝  բոլոր քրդերը երկրպագում են՝  ասելով,  թե` սա մեր սուրբն է,  որ ժամանակին հայերը գողացել են մեզնից,  այժմ բերեցինք մեզ մոտ,  որպեսզի բոլորիս պաշտպանի:

Մի քանի էքտորցի քրդեր և մի քանի կտրիճ հայեր ուղարկեցի այն քրդի տունը,  որտեղ պահանջված էր մասունքը և ասացի,  որ ինձ մոտ բերեն ավազակին էլ,  մասունքն էլ: Իմ ուղարկած մարդիկ երեք-չորս օրից հետո մասունքն էլ, ավազակին էլ բերեցի ինձ մոտ: Ավազակին մի լավ ծեծելուց,  երեք օր անոթի բանտարկելուց հետո մի քանի տեղացիների ներկայությամբ մահվան վճիռ արձակեցի սրբապղծություն գործելու համար: Ցեղապետներն իրավունք տվեցին,  սակայն երբ հասավ այն օրը,  ուր այլևս մահապարտն իր պատիժը պիտի ստանար, մեկ էլ տեսնեմ, որ մի կարգ պառավ և երիտասարդ կանայք, իրենց փոքրիկ երեխաներով, լալով ու ողբալով եկան մոտս և թանկագին նվերներ տալով մեր սուրբ Կարապետին՝  աղաչեցին ինձ,  որ խնայեմ մինուճար զավակին, որի պատժվելուց հետո բազմաթիվ որբեր անտեր ու անխնամ պիտի մնային:

Ես նախապես չհամաձայնեցի պարապ խոսքերով ազատ արձակել ավազակին, թեև խիստ պատժելու երբեք միտք չունեի,  բայց մի քանի ցեղապետներ, մեջ մտնելով,  երաշխավորեցին ավազակի կողմից, որ այլևս չի համարձակվի այդպիսի սրբապղծություն անել: Կանչեցի ավազակին և ցեղապետների ներկայությամբ ասացի նրան.

-Նայիր, Ալիշան (այսպես էր ավազակի անունը), այս անգամ գթալով զավակներիդ աղի արցունքներին,  ներում եմ հանցանքդ և այս բեկերի երաշխավորությամբ ազատում եմ քեզ այն պայմանով, որ այսուհետև ետ մնաս ավազակությունից և միշտ հավատարիմ դեպի հայոց սրբությունները,  իսկ հակառակ պարագային, եթե օձի ծակն էլ մտնես,  ազատում չես գտնի իմ ձեռքից: Ուրեմն,  համաձա՞յն ես ընդունելու իմ պայմանները` ուխտելով:

Ավազակը հայտնեց,  որ ինքն այդ բանն անելով, երբեք նպատակ չի ունեցել հայոց վնաս հասցնելու,  այլ ինքն իր մեծ մորից լսելով, որ իրենց սուրբ Լուսավորչա վանքում է գտնվում,  գնացել ու բերել է այն: Այդ ավազակը հիմա ամեն տարի ուխտի է գալիս և մի երկու ոչխար էլ մատաղ է անում վանքին:

Ուրեմն,  ալևի քրդերի մեջ տարածված էր այն համոզումը,  թե մեր սրբերն իրենցն են:

Դերսիմի հայերի ազգագրությունը

Մասն Ա

Հայկական ՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, Երևան, 1973 թ.

Էջ 254– 256: