Դերսիմի հայերի ազգագրությունը – 3

Գևորգ Հալաջյան 

Միրագներ, Միրագենց, Միրագյաններ, Աշիրե-Միրագի և նույնիսկ կրճատված` Միրոներ տոհմանունը վաղուց ծանոթ էր ոչ միայն Դերսիմի շրջանին, այլև նրա սահմաններից դուրս` Կարնո, Դերջանի, Բաբերդի (Բայբուրտի), Երզնկայի, Խարբերդի, նույնիսկ Մալաթիո, Սեբաստիո և Տիգրանակերտի շրջանների բնակչությանը: Շատ էր խոսվում իրենց ազգային դիմագիծը` տոհմային ավանդույթները, նահապետական սովորույթները պահած, տեղ-տեղ հայախոս, տեղ-տեղ քրդախոս այս տոհմի մասին:

Միրագյանների անվան շուրջը պատմված քաջագործությունների, մարտերում ցուցաբերած անձնազոհության հասնող խիզախությունների, չարը պատժելու, բարի պաշտպանելու, դավաճաններին բնավ չխնայելու, պատվի պաշտպանության համար իրենց կյանքը զոհելու պատրաստակամության և այլ պատմությունների շարանը այնքան երկար էր, որ լսողը այդ բոլորը կարող էր վերագրել առասպելի, սակայն դրանք ունեին իրական հիմք:

Իսկապես գորություն ունե՞ր Միրագյան տոհմ:

Այո, Դերսիմի զանազան շրջաններում ապրում էին հայեր, որոնք Միրագյան էին կոչվում:

Որ Միրագյան ազգանվամբ (տոհմանվամբ) մարդիկ կային իրարից անջատ, իրարից անտեղյակ մի շարք գյուղերում, դա փաստ էր:

Մի շարք ճանապարհորդներ իրենց ուղեգրություններում անցողակի խոսել են Միրագյանների մասին, երբեմն հայ մամուլում հարևանցիորեն ակնարկներ են արված հերոսական այդ տոհմի գոյության մասին: Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում, Ֆրանսիայում, Եգիպտոսոում, Խորհրդային Հայաստանում ապրում են Միրագյան և կամ Միրագյաններ, բայց երբ հետաքրքրվում ես մեկի կամ մյուսի տոհմային ծագման և կամ առհասարակ Միրագյանների ընդհանուր թվի, տեղագրության, կենցաղի մասին, հիմնավոր պատասխան տալ չեն կարողանում:

Ամեն մեկը նրանցից, որ դուրս է եկել իր բնակած գյուղի սահմաններից, իր հետ տարել է իր գյուղի կամ իր պապի մասին գիտեցածները և ամուր կառչել իր տոհմանունին, առանց լրիվ գաղափար ունենալու նույն շրջանում ապրող տոհմակիցների բնակավայրի, տեղագրության և թվական տվյալների մասին:

«Ո՞վ է Միրագյանների նախահայրը”հարցումին պատասխանում են.  «Իմ պապուս պապուն մեծ պապը` Միրագը»: «Ով է ձեր տոհմի պետը, առաջնորդը»: «Իմ պապը»:

Եվ սա ոչ միայն Դերսիմում, այլև արտասահմանում գտնվող մի շարք Միրագյանների տված կամ տալիք պատասխանն էր:

Տոհմ` առանց տոհմապետի, աշիր`առանց աշիրապետի և սակայն ով էր կառավարում այս տոհմը, առաջնորդում նրան մարտերում, ուղղություն և ընթացք տալիս նրա գոյությանը և կենցաղային պահանջներին:

Որ Միրագյանների կային, դա անժխտելի էր, որ այդ տոհմանվան տակ ապրողների թիվը, ըստ տեղական տվյալների, հասնում էր ավելի քան ութ հազարի, դա ևս անվիճելի էր, որ քաջ կռվողներ էին և վայելում էին մի շարք աշիրեթների վստահությունը, դա նույնպես անհերքելի էր: Իսկ թե ամենուր և հատկապես Դերսիմում ցիրուցան եղած և մինչև մեր օրերը իր գոյությունը պահած այս քաջամարտիկ տոհմը ինչպես է կարողացել պահպանել իր դիմագիծը, դժվար է ասել:

Ամեն մի գյուղ, ուր առանձին կամ քրդերի հետ ապրում էին Միրագյանները, ինքն իր մեջ փնտրում և գտնում էր իր առաջնորդին: Նույն գյուղի Միրագենց պապը և ամեն գյուղ կամ շրջան կարծում էր, թե ինքն է բուն միրագը և հետևաբար` տոհմի մեծը:

Ամեն ոք, քուրդ թե հայ, վկայում էր, որ Միրագները շատ հին են, այնքան հին, որքան Դերսիմն ու դերսիմիք: Բայց թե ով է Միրագը, հայտնի չէր: Ըստ տեղացիների ըմբռնման` ամեն մեկ կռվող ու քաջ հայ միրագ էր: Միրագ էր նա, ով իրպատիվը, իր հայրենիքը պաշտպանելու համար թուր և հրացան էր օգտագործում, ուր թուրը կտրուկ և գնդակը դիպուկ էր: Միրագը երկայնաբազուկ Տեր-Օհանն էր:

Գոյություն ունեցող Միրագների տոհմը իրար կապող միակ ուժը և գերբնական զորությունը տոհմանունն էր, այսինքն` հայ միրագը, իսկ եթե նա հրաժարվել էր հայությունից, իրավունք չուներ կրելու այդ տոհմանունը: Այսպես, Սեիդ-Մունզուրը, որ նախկին միրագ էր, իսկ հետո` ալևիների կրոնապետը, խոսակցության միջոցին խուսափում էր օգտագործել իր տոհմանունը:

Դերսիմի զանազան շրջաններում ապրող ցան ու ցիր Միրագներից շատերը գրեթե անտեղյակ էին մեկը մյուսի գոյությանը: Ամեն շրջանում ապրող Միրագները ինքնուրույն էին գործում իրենց գյուղում կամ ավանում և սակայն կռիվների ժամանակ, երբ սարից-սար թնդում էր հավարի ահազանգը ու երբ հաղորդվում էր Միրագների դեմ կռվի դուրս եկող աշիրեթի անունը և կռվի վայրը, Դերսիմի չորս ծայրերից հայտնվում էին խմբերը և հարվածում թշնամուն: Օգնության հասնող խմբերը Միրագների կռվողներն էին: Հարցը տարբերվում էր, երբ կռվի էին դուրս գալիս ընդհանուր թշնամու` թուրքի դեմ: Այդ դեպքում ամեն շրջան կռվի էր դուրս գալիս իր բնակավայրի աշիրեթի հտ ոչ թե որպես Միրագ, այլ որպես աշխրեթի հավաքական մեկ մասնիկը:

Թե առանց ներքին կազմակերպության այս տոհմի ցիրուցան զավակները ինչպես էին կարողացել պահպանել իրենց գոյությունը, կարելի է բնորոշել հետևյալ կերպ.

1. Տոհմի միավորման շաղկապը տոհմանունն էր: «Ես հայ միրագ եմ»- սա ցեղային ինքնագիտակցության գերագույն խորհրդանիշն էր:
2. Բոլոր Միրագների բնակած գյուղերը գտնվում էին անմատչելի սարալանջերում և բնական ամրոցներում:
3. Տոհմային ավանդական կտակի գոյությունը անխուսափելի էր, որովհետև բոլորի մտածողության, ըմբռնումների, հայրենասիրության և զենքի պաշտամունքի համոզումները միևնույնն էին:
4. Բոլոր Միրագների համար օջախի պաշտամունքը, պատվի պաշտպանության համար զահաբերվելու գիտակցությունը, տված խոսքը հարգելու, հայրենադավին չխնայելու, իր օջախի պաշտպանությանը դիմող թշնամուն ներելու, կանանց և երեխաներին ձեռք չտալու անգիր օրենքները սրբազան էին նկատվում:

Տեր-Օվան գյուղը եթե Միրագյանների տոհմի ծագման վայրն էլ չէ, ապա հաստատ է մի բան, որ այն բազմամարդ հայկական մի մեծ ավան է եղել: Գյուղի հյուսիս-արևելյան ձորամիջում կային մի մեծ վանքի փլատակներ: Շրջանը կառավարվում էր Քուրեշան և Ալան աշիրեթների կողմից: Գյուղի քուրդ բնակիչները երբեք չէին ուրանում իրենց ծագումը և Աղուջանների օջախի փիրը` Տեվրեշ-Կուլապիի թոռ Սեիդ-Ալին հպարտությամբ պատմում էր իրենց օջախի փիրի` Տեր Օվանիմասին, որը որպես վանահայր բնակվելիս է եղել Տիրամոր վանքում^*:

Սեիդ-Ալին չէր թաքցնում իր նախնիներից մնացած հմաիլների, այսմավուրքների, զանազանմագաղաթյա ձեռագրերի գոյությունը, որոնք որպես սուրվ գրքեր հավատով և ջերմեռանդությամբ պահվում էին վանքի փլատակների մոտիկ անմատչելի մի քարայրում:

Իմ այն հարցին, թե կարելի չէ արդյոք աչքի անցկացնել այդ ձեռագրերը, նա պատասխանեց.

-Ո’չ, պըգգո /որդի/, այդ ձեռագրերնու գրքերը իմ պապի` Տեվրեշ-Կուլապիի կողմից պահված են այդ քարայրում, ոչ իմ հայրը և ոչ էլ ես իրավունք չենք ունեցել ձեռք զարնելու այդ սրբություններին, ինչպես հայրս` Սեիդ-Տեմենը /Տեր Մանվել/, նույնպես և ես ավանդապահներն ենք այն կտակի, որժառանգել ենք մեր պապերից և ավանդաբար հաղորդելու ենք մեր ժառանգներին: Այդ կտակով մեր վրա պարտականություն է դրված ձեռք չտալ ավանդներին, ոչ ոքի ցույց չտալ պահեստի տեղը, բացի օջախի անդրանիկ արուից:

-Չեք կարծեր, որ պահված կամ թաղված այդ գրքերը ենթակա են փչանալու:

– Ամեն մի գիրք առանձին փաթեթեված է սեկի մեջ, իսկ այդ սեկապատ ծրարները տեղավորված են  այծի կաշուց պատրաստվածտիկերի մեջ և դարսված կաղնի փայտից շինված սնդուկում:

-Ճիշտ է որ ժամանակին տեր-Օվանից գաղթող հայերից ոմանք վերադարձել են իրենց ծննդավայրը, բայց դուք կամ ձեր հովված ժողովուրդը մերժել եք բնակության իրավունք տալ եկվորներին և վերադարձնել իրենց հողերը, որի պատճառով ասում են, թե վեճեր, նունիսկ մարտեր են տեղի ունեցել ձեր և նախկին բնիկների միջև:

-Այդ բոլորը ճիշտ է, իմ հայրը` Սեիդ-Տեմենը և տեղացի ժողովուրդը` հայ թե քուրդ, հավաքաբար մերժել ենեկվրների պահանջը և վտարել մեր սահմաններից, որովհետև ավանդաբար հաղորդված է մեզ, որ օջախից հեռացողը, վտանգի պահին իր պապենական տունը անպաշտպան ձգողը և փախչողը ինքնաբերաբար զրկվում է համայնքի բոլոր իրավունքներից: Ինչու՞ լքեցին ու հեռացան, երբ համայնքը վտանգի տակ էր: Հեռացողները մեզ համար համագյուղացիներ չեն, այլ նոր եկվորներ կամ օտարներ:

– Ինչպես պարզվում է, դուք որպես օջախի մեծ ու ավանդույթների գործադիր առաջնորդ, ձեր սեփականությունն եք նկատում այն բոլորը, ինչ նախնիներից ժառանգել եք` հող, արոտատեղի, բնակարան, անտառ, նույնիսկ գրքեր և թույլ չեք տալիս, որ նախկինում հեռացածները ստանան իրենց բաժինները: Այսպես` այս գյուղից հեռացողները հայեր են և դուք իրավունք չեք տալիս վերադառնալ ուզող հայերին, որ գոնե տեր դառնան իրենց նախնիներից մնացած գրքերին, որոնք հայերեն են գրված և պատկանում են հայ մնացած համայնքին:

– Ինչպես ասացի այդ բոլորն իր ծննդավայրից չհեռացող ժողովրդի սեփականությունն է, իսկ գրքերը օջախի պահպանությանը հանձնված ավանդներ են, որոնք տեղից տեղ, ձեռքից ձեռք չեն փոխանցվում, այլ մնում են այնտեղ, ուր եղել են, և պաշտպանվում են այն մարդկանց կողմից, որ նույն օջախի ժառանգորդներն են: Այստեղ դեր չի խաղում, թե ով ինչպես է կոչվում: Օրինակ, իմ լուսահոգի հորը քրդերս կոչում ենք Սեիդ-Տեմեն, հայերը` Տեր-Մանվել, դրանով իրականում ոչինչ չի փոխվում, փաստն այն է ,որ օջախի տերը Սեիդ-Տեմենն է, իսկ ես նրա ժառանգորդ Սեիդ-Ալին եմ: Դուք` հայերդ շարունակեց Սեիդ-Ալին, ձեր կրոնավորներին տեր-տեր եք ասում, մենք` ալիևներս` տետե: Ո՞րն է տարբերությունը, տերտեր է կոչվում օջախի տերը` համայնքը կառավարողը, թե՞ տետե: Կարևորն այն է, որ ես և իմ Թալպները (ծուխ, համայնք) մեր օջախներից չենք հեռացել:

 *Այս առթիվ հանգամանորեն տե’ս նաև` Անդրանիկ, Տերսիմ, Թիֆլիս, 1900:

Դերսիմիհայերիազգագրությունը

ՄասնԱ

ՀայկականՍՍՀԳԱհրատարակչություն, Երևան, 1973 թ.

Էջ 252– 254: