Երկու գետակ միավորվում են Չաթաքում

 Սարգիս Սերոբյան

Շատախը, որը գտնվում է Վանա լճի հարավում և  ներառում  է  պատմական Մոկք, Բզնունիք և Անձևածիք բեյությունների որոշ հատվածները, թավ անտառներով ու հարուստ արոտավայրերով ծածկված լեռնային բնակավայր է, որը հիմնադրվել է Տիգրիս գետ թափվող Բաթման (Քաղըրք) և Շատախ (Ասբական) գետակների մավորման վայրում:

Շատախի կենտրոնը «Թաղ» քաղաքն էր: 20-րդ դարի սկզբին քաղաքում և 100-ին մոտ գյուղերի կեսից ավելիում ապրում էին հայեր: Քաղաքում և Արսամադ, Ձիձանց, Գաջեթ, Չնուր Հինենց և այլ գյուղերում դպրոցներ կային, իսկ Թաղում` թատրոն: Շատախում մինչև 19-րդ դարի 70-ական թթ. իշխած բեյության կառավարչությունը դադարում է գոյություն ունենալ, երբ շրջանում քուրդ կայմակամ են նշանակում, իսկ հայ բեյ Մահտեսի Սահակն աքսորվում է Վան: Թեև 1986թ. և 1915 թ. դեպքերի ժամանակ դիմադրություն են ցույց տվել, սակայն հայկական բնակչություն  ոչնչացել է: Շատախում գտնվող մի շարք Միջնադարյան հայկական ճարտարապետության մնացորդներից մի քանիսը հիշատակում ենք այստեղ.

Թաղի Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին (17-րդ դար), մեծ (14×20 մ), եռանավ հոյակերտ կոթող է, որը պատկանում բազիլիկ նախագծին:  Գետի ձախ գետաբերանում տեղ գտած Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին (17-րդ դար) ավելի փոքր (6×13 մ) և երկայնակի է:

Թաղից մեկ կմ հյուսիս գտնվում է Սուրբ Աստվածածին, իսկ նրա անմիջապես կողքին՝ Սուրբ Երրորդություն եկեղեցիները: Թաղից հարավ` Գաշիֆ կոչված գյուղում, երկու եկեղեցի կա, իսկ հարավարևելյան կողմում` Շատախ գետի ափին Սուրբ Սարգիս Գմբեթակիր եկեղեցին է (14-րդ դար): Նույնիսկ եթե հիմա Սըվդիյին գյուղին «Էլմաջը» ասեն, շրջակայքի բնակիչները նախընտրում են ասել «Սորգին»: Հարցրեք, թե «կարմիրն» ինչպես է քրդերեն, միգուց է դրա պատճառով վերափոխվել է «Էլմաջը»-ի, սակայն կարմիրն ինչպե՞ս է դարձել «Սև կին» կամ «տիկին», մի քիչ դժվար է հասկանալ:

Շատախի շրջանում, որտեղ 1880-ականներին ապրում էր մոտ 26 հազար հայ և 5 հազար քուրդ, 1913-14 թթ. մնացել էր 8 հազար հայ: Իսկ այժմյան անունը` «Չաթաք»` որպես երկու գետի միավորման կետ, բավական նմանվել է նախկին անվանը… 

Մեր հոդվածը վերջացնում ենք չաթաքցի մեր ընկեր Աբդուլջելիլ Յավուզից լսած «Թըհե Բաբո» պատմվածքով:

Վըրիշին գյուղում մի մարդ իր որդուն հինգ հինգ ղուրուշ է տալիս և ուղարկում շուկա՝ կճուճ գնելու: Կճուճի գինը 4 ղուրուշ է: Որդին ավելի էժան կճուճ գնելու համար հարցնելով-հարցնելով հասնում է շուկայից մեկ ժամվա հեռավորության վրա գտնվող Գըրը Փրութան կոչված բարձր բլուր: Գըրը Փրութանդայի վարպետը այս բլուրի հողից պատրաստված կճուճի դիմաց 2.5 ղուրուշ է պահանջում: Որդին, 1.5 ղուրուշ շահելու հանգամանքից ուրախացած, վերցնում է կճուճը և դնլով պարկի մեջ՝ շալակում է: Սակայն ոգևորվածությունից մոռանում է պարկի ծոպերը կապել, այլ ձեռքով ամուր բռնում է և ճանապարհ ընկնում: Ճանապարհին սկսում է երազել, որը աստիճանաբար վերածվում է ծրագրի: Կճուճը շուկայում վաճառելու է 5 ղուրուշով, առաջին վաստակած փողով երկու կճուճ է գնելու, մեկը տանելու է հորը, մյուսը կապիտալ  դարձնելով` առևտուր է սկսելու: Այսպես մեկը՝ երկու, երկուսը՝ չորս, չորսը ութ կդառնա, փող կվաստակի, նշանածի համար գլխագին վճարելով՝ կամուսնանա: Շատ գեղեցիկ երեխա կունենա, երեխան կսկսի քայլել, ինքն էլ, որպես հայր, երեխային իր մոտ կկանչի: Ձեռքերը կպարզի և կասի. «Թըհե Բաբո»: Իսկ երեխան կվազի… Սակայն երբ ձեռքերը բացեց, պարկն ընկավ և կճուճը կոտրվեց, երազանքներն ի դերև ելան:

Այս պատմվածքը պատմեցինք, որպեսզի երբ Չաթաքում երազանքների գիրկն ընկնեք ու ոմն մեկը ՙԹեհո բաբո» ասելով ձեզ սթափեցնի, իմաստը հասկանաք:

ԱԿՕՍ, թիվ 762

 05.11.2010