Ծպտյալ հայեր

Սելիմ Դերինգիլ

Նախ՝ մեջբերում. «Թուրքերի և այլ մուսուլմանական խմբերի ու հայերի միջև ամուսնություններ են եղել: Պատերազմի ժամանակ այս ամուսնություններում պետության դերակատարությունը … եղել է կանանց և աղջիկներին պաշտպանելը: Այն, որ օսմանյան կառավարությունը  բոլոր անտեր աղջիկներին և կանանց ամուսնացրել է մուսուլմանների հետ, չի կարող համարվել ընդհանուր ասիմիլացիա. պատերազմական մթնոլորտում անտեր, գեղեցիկ, հարուստ և կրթված մի քանի աղջիկներ և այրի կանայք ուշադրություն են գրավել կամ նմանատիպ կանանց տեղահանությունից փրկելու համար ընտրել են մուսուլմանների հետ ամուսնությունը» (Դոկտոր Իբրահիմ Էթհեմ Աթնուր, Թուրքիայում հայ կանանց և երեխաների խնդիրը 1915-1923 թթ., Անկարա, 2005, էջ 74):

Ինչպես երևում է, գրողը կարծում է, որ վերոհիշյալ «անտեր և գեղեցիկ» հայ կանայք այս «հովանավորությանն» արժանանալու համար գրեթե երախտապարտ պետք է լինեն: Գործի ամենավտանգավոր կողմն այն է, որ այս տողերը տեղ են գտնելու ոչ թե 1915 թ. կամ էլ 1916 թ., այլ 2005 թ. հրատարակված աշխատության մեջ, որը հանդիսանում է ակադեմիական ուսումնասիրություն-պնդում: Այսինքն` պետությունը` այն նշանավոր սուրբ գոյությունը, այս «անտեր» խեղճերին «ամուսնացնելով» փրկել է: Այն հարցերի շարքում, որոնք երբեք չեն ուղղվել, առաջինը, որ մարդու միտքն է գալիս, այն է, թե ինչու՞ այս կանայք մնացին անտեր: Ռայմոնդ Գևորգյանն իր վերջին աշխատության մեջ (Հայոց ցեղասպանությունը, Փարիզ, 2006 թ.)սարսափելի մանրամասնություններով պատմում է, թե ինչպես են Անատոլիայի որոշ վայրերում, կարելի է ասել, «հայկական շուկաներ» հիմնելով` այս անտեր կանանց և աղջիկներին փրկել:

Այս գործընթացը, որը սկսել է Ֆեթհիյե Չեթինի «Մեծ մայրս» գրքով, թափ առնելով շարունակվում է: Վերջերս բազմաթիվ տաբուներ վերանում են, որոնցից ամենացայտուն օրինակներից մեկն էլ ծպտյալ հայերի թեման է: ՙԱկօս՚-ի 2010 թ. սեպտեմբերի 10-ի համարում հետազոտող-լրագրող Գյոքչեն Բ. Դինչի պատրաստած ռեպորտաժում և թերթի հոկտեմբերի 22-ի համարում «Միհրանը հաղթահարեց տաբուն» խորագիրը կրող լուրով այս հարցն առաջին անգամ այսքան բացահայտ արծարծվեց:

Խնդիրը որքան որ բացահայտ է, այնքան էլ վտանգավոր է: Օսմանյան շրջանում և հետո Թուրքիայում ապրել են և շարունակում են ապրել մարդիկ, ովքեր ստիպված են եղել սերունդներով թաքցնել իրենց հայ լինելու փաստը: Նրանք  տարբեր հանգամանքների բերումով մուսուլմանացվել են: Հայտնի է, որ զանգվածային բռնի կրոնափոխությունները տեղի են ունեցել աբդուլհամիդյան ջարդերի ժամանակ` 1890-ական թթ.: Սրան հետևել է 1915 թվականը,  բայց ամենասարսափելին այն է, որ այս բռնի ասիմիլացիան շարունակվել է նաև հանրապետության շրջանում և դեռևս շարունակվում է: Սակայն այս թեման դեռևս  ծայրահեղ պայթյունավտանգ է: Հիշում ենք, որ հրանտին Ստամբուլի նահանգապետարան կանչեցին և բացահայտ սպառնացին այն բանից հետո, երբ «Ակօս»-ում գրեց, թե հնարավոր է` Սաբիհա Գյոքչենը հայկական ծագում ունենա: Դա Հրանտի համար վերջի սկիզբն էր: Դրան հետևեց այն ժամանակվա Թուրքական պատմագիտական ընկերության նախագահ Յուսուֆ Հալաջօղլուի այն պնդումը, թե «դերսիմցի քրդերի մեծանասնությունը ծագումով հայեր են»: Որքան որ երկու կողմն էլ չէր ցանկանում դա ընդունել, ինչպես փչացած ժամացույցն է օրվա մեջ երկու անգամ ճիշտ ժամը ցույց տալիս, այնպես էլ Հալաչօղլուի պնդումների մեջ ճշմարտության բաժին կար, քանի որ 1915 թ. Դերսիմի քրդերը փրկել էին բազմաթիվ հայերի: Սակայն փրկության գինը բռնի իսլամացումն էր: Ամենակնբախն այն է, որ նույնիսկ բարի նկատառումներով փրկած մարդիկ ստիպված են եղել փոխել իրենց կրոնը և կամ գաղտնի պահել իրենց հայ լինելը: Վտանգը մեծ էր, քանի որ, ըստ տարածվածի հավատքի, իսլամից հրաժարվողի պատիժը մահն էր:

Իսկ մեր օրերում անհատները, ովքեր սերում են այնպիսի ընտանիքներից, որոնք կարողացել են պահել իրենց հայկական գիտակցությունը կամ էլ իրենց ուսումնասիրությունների արդյունքում հայտնագործել են, որ հայկական ծագում ունեն, տեր են կանգնում իրենց ինքնությանը: Հեշտ չէ. մեծ քաջություն է պահանջում: Կարող է իրենց ընտանիքի կողմից աջակցություն չստանան կամ նույնիսկ արհամարհվեն: Իսկ ամենցավալին այն է, որ հայկական համայնքը կարող է քեզ իր գիրկը չընդունել:

Բոլորին շնորհավորում եմ:

Ակօս, թիվ 762
05.11.2010