Դերսիմի հայերի ազգագրությունը -2

Գևորգ Հալաջյան

Դաշտակ քրդական գյուղի բնակչությունը պատկանում էր աղուջանների օջախին, որի փիրը Սեիդ-Ճաֆերն էր:

Շենում, Արտաբերդում, նույնիսկ Մամեգիում (Մամիկ իշխանի գյուղը) շատ էին խոսում Դաշտակի բնակչության և ի մասնավորի Սեիդ-Ճաֆերի բացառիկ խելքի և վարչական կարողության մասին, ասում էին, թե հազվադեպ բացառությամբ նա գրել և կարդալ գիտի, քրդերենից բացի, խոսում է հայերեն և թուրքերեն, չկա գիրք, որի լեզվից նա չհասկանա և այլն:

Այս ամենը վաղուց էի լսել, ուստի շատ էի փափագում ծանոթանալ նրա հետ: Ու առիթը ներկայացավ: Օճախլամե Սեիդը ընդունեց մեզ օթախում, ուր կատարվեց «մապը խերտի»-ով ուսհամբույրը, ապա տեղի ունեցավ ծանոթացումը:

Ապա նա կանչեց անային և հայտնելուց հետո ով լինելս, կարգադրեց, որ տանեն ու լողացնեն ինձ:

Կարծես հինգ տարեկան երեխա լինեի, որ կանայք տաշտի մեջ լողացնեին ինձ: Մեծ դժվարությամբ ազատվեցի այդ փորձանքից:

Հյուրընկալվեցի շուրջ մեկ ամիս:

Հաճախ զրուցում էի նրա հետ:

-Փիրո, ասացին, թե դու կարդալ-գրել գիտես, ի՞նչ լեզվով ես կարդում:

-Հայերեն և քրդերեն:

-Ինչպե՞ս թե քրդերեն, չէ որ քրդերեն տառեր չկան:

-Հայերն տառերը լրիվ բավարարում են քրդերեն լեզվի ամենախրթին բառերն անգամ ճշգրիտ կերպով արտահայտելուն:

-Հայերեն խոսելդ հասկանալի է, բայց գրելդ չգիտեի:

-Ինձ բերեցին ձեր պատրաստած հայերեն տառերով քրդերեն քերականը և սովորեցրին ինչպես հայերեն կարդալը, այնպես էլ հայերն տառերով քրդերեն գրելը, որը մի շարք պարագաներում շատ նպաստեց գործի վարմանը:

-Քանի որ դու, որպես կրոնապետ, օգտակար ես համարում հայերն տառերով քրդերենի ուսուցումը, ապա ինչու՞թույլ տվիր, որ քրդերն այրեն Դերսիմում վերջերս բացված վարժարանները:

-Քրդերը մի ասի, այլ` շները:

-Ինչպես թէ:

-Շատ պարզ: Դրամի, տիտղոսի, փառքի համար թուրքերին ծախված քրդերը ոչ թե շուն, այլ ամենաստոր դավաճաններ են:

-Ինչու՞ չեք պատժում այդպիսիներին:

-Կռնակներին թուրք բանակն է կանգնած, իսկ մեզ համար առայժմ ձեռնտու չեն միջաշիրեթային կռիվները, թուրքը առիթի է սպասում:

-Ճի՞շտ է, որ ձեր հովված ժողովրդի մեծ մասը նախկին հայեր են:

-Չեմ ուզում պատասխանել այդ հարցումիդ:

-Խնդրում եմ, փիրո, շատ կարևոր է ինձ համար, խոստանում եմ բացարձակ լռություն պահել այդ մասին: Երդվում եմ Տեվրեշ-Կուլապի ու Տեվրեշ-Ճեմալի օջախների անունով:

-Թեև այդպես չէ, բայց մի պահ ընդունենք, թե ճիշտ է, հայերը ի՞նչ շահ կամ ակնկալություն կարող են ունենալ այդ բոլորից:

-Մեր ակնկալությունն այն է, որ եթե իրապես Դերսիմի քրդերի մի մասը հայեր են, որ պարագաների բերումով ժամանակին քրդացել են, ապա, ուրեմն, ինչու՞ եք թույլ տալիս, որ թալանեն, կեղեքեն ու ջարդեն հայերին:

-Նախ այդ հարցումը պետք է տայիր այն աշիրեթի աղաներին, որ ծախված են թուրքերին, որոնք իրավունք և իշխանություն ունեն թուրք կառավարության կողմից` թալանել և կողոպտել հայերին, կրակի տալ այն վարժարանները, որոնք կարող էին ծնունդ տալ հայ և քուրդ ազատագրական շարժմանը և ոչ թե ինձ կամ Սեիս-Ռզային, քանի որ մեր իշխանության տակ ապրող հայերը մեր աշիրեթների կողմից ոչ մի հալածանքի չեն ենթարկվում, իսկ նրանք, ովքեր թուրք կառավարության թույլտվությամբ հարստահարում են հայերին, նույնքան և քրդերի թշնամիներն են:

-Արդյոք կրոնական գծով չի՞ կարելի ազդել եթե ոչ ծախված աղաների, գոնե բուն ժողովրդի վրա, որովհետև այդ թալաններն ու կեղեքումները աղաների թույլտվությամբ քուրդ ժողովուրդն է կատարում:

-Օրինակ ի՞նչ ձևով և ի՞նչ անվան տակ քարոզենք ժողովրդին, թե հայերին մի վնասեք, երբ այդ կողոպուտներից աղաների հետ օգտվում են նաև իրենք` կողոպտողները:

-Չի՞ կարելի գաղտնաբար հայտնել նրանց, որ իրենց նախահայրերը հայեր են եղել և հետևաբար` արյունակիցներ:

– Դուք, որ Երզնկայում բավական մեծ թվով խելահաս մարդիկ ունեք, ինչու՞ այդ նույն խորհուրդը չեք տալիս Ճիմինի, Փրկչաթաղի, Գալառիսի, Քարթաղի, Խորանթաղի այն թուրքերին, որոնք նախկին հայեր են, մանավանդ, որ իրենք էլ գիտակցում են այդ, բայց և այնպես ավելի անխնա են հայերի նկատմամբ, քան քրդերը: Նույնիսկ թրքացած այդ հայերից շատերը դեռ պահում են իրենց տոհմանունները` Քեշիշ-օղլու, Էղսան-օղլու, Մեռկել-օղլու, Թորոս-օղլու և այլն, և պահանջում ես, որ այն, ինչ դուք ձեր քթի տակ եղածներին չեք անում, մենք` քրդերս անենք:

-Որովհետև այդ գյուղերի հայերը թրքացած, իսլամությունը ընդունած ազգուրացներ են, մինչդեռ քրդերը իսլամական կրոնքին ենթակա չեն:

-Եթե իսլամացած են, ինչու՞ չեն քանդում Ճիմինի և Գալառիսի եկեղեցիները և Խըդր-Էլիասի անվան տակ պահում են իրենց նախնիների սրբատեղիները, տոնում են վարդավառ, ջուր սրսկում միմյանց վրա և այլն: Եթե նույնիսկ մի պահ ընդունենք, թե ճիշտ են ձեր ենթադրությունները, ինչու՞ չեք ուզում հասկանալ, թե եթե իրապես մեր նախնիները պարագաների հարկադրանքով քրդացել են և ենթարկվել ալևիների կրոնական ազդեցությանը և որպես քուրդ պահում են իրենց ոչ միայն գոյությունը, այլև անկախությունը, ապա, ուրեմն, քաղաքական ի՞նչ փոփոխություններ և կամ ի՞նչ տարբերություններ կան նրանց քրդանալու թվականի միջև:

-Զրույցի շարունակությունից զգացի, որ Սեիդ-Ճաֆերը դողում է հուզմունքից, ուստի փոխելու համար խոսակցության նյութը հարցրի.

-Գիտես, փիրո, մի շարք տեղեր հայերեն գրքեր կան թաքցրած և ասում են, որ այդ գրքերը իրենց նախնիների գրքերն են, այսինքն` քրդերեն տառերով և քրդերեն լեզվով գրված մագաղաթներ, և թույլ չեն տալիս, որ տեսնենք ու կարդանք:

-Այո, տեղյակ եմ, և դրանք բոլորն էլ մեր գրքերն են, ինչու՞ եք հետաքրքրվում այդ գրքերով կամ մագաղաթներով, ինչու՞ եք կասկած ներշնչում մեր ժողովրդին ձեր այդ պրպտումներով: Եթե չեմ սխալվում, Կաղնուտի քարայրներից մեկում տեսել ես մի գրապահեստ, սակայն թույլ չեն տվել, որ ձեռք տաս գրքերին, այլ գոհացնելու համար հետաքրքրությունդ, հակառակ ավանդական կարգապահության, ցույց են տվել քարայրի տեղը և մուտքի դռները միայն: Դա մեծ սխալ էր թե քո և թե նրանց կողմից, ովքեր համարձակվել են դրժել իրենց խոստումը:

-Ինչու՞ եք այդքան խստություն անում մի գիրք կամ թուղթ տեսնելու համար:

-Մեր նախնիքը շատ խելացի են եղել, երբ մտածել են կրոնի անունով կորստից փրկել գրքերն ու թղթերը, երդումով գաղտնի պահել դրանց գոյությունը, այլապես կարող էին խոսք հասկացնել ռամիկին, որ չայհրեր ու չոչնչացներ դրանք: Աստծո, Հազրեթի-խըդրի, հազրեթի-Ալիի, Իմամ Հյուսեինի, Խըտըր-Էլիասի անուններով և նրանցից պատժվելու երկյուղով նախազգուշացրել ենք մեր ժողովրդին, ասելով, թե`

1. Այդ գրքերը մերն են, մեր նախնիներից ժառանգություն մնացած, ուստի սրբությամբ պահպանվելու են, որովհետև այդ գրքերը գտնվում են մեր սրբերի, փիրերի, օջախների պաշտպանության տակ և ձեռք տվողները կպատժվեն տեղն ու տեղը:

2. Մեր գրքերը, բացի օջախի փիրից, ռեյպերից, սեիտից, ոչ ոք իրավունք չունի պահելու իր մոտ, այլապես կայծակնահար կլինի այդ մարդը, ով կրոնապետից թաքցնում է դրանք:

3. Բացի կրոնապետերի անդրանիկ որդիներից, ոչ ոք իրավունք չունի տեղեկանալու գրքերի գոյության մասին:

4. Բացարձակապես արգելվում է մեր պապենական սովորույթների տեղը, թաքստոցը ցույց տալ օտարականներին, ի մասնավորի թուրքերին, նույնիսկ մեզ բարեկամ հայերին, հակառակ դեպքում, բացի սրբերի պատուհասից, այս պայմանը դրժողը ամենադաժան կերպով պատժվում է աշիրեթի կողմից և նզովվում օջախից:

5. Ոչ մի գիրք, ոչ մի թուղթ, ուր էլ որ գտնվի այն, ինչ գումար էլ որ վճարվի դրան, չի կարելի վաճառել: Երդմնազանցները պատժվում են մահվամբ: Այդ թղթերը պահվում են գաղտնի, մինչև որ Հազրեթի-Ալին, Իմամ Հյուսեինը կամ Հազրեթի-Խըդըրը հայտնեն մեր փիրե-փիրանին, որ բաց անեն գրքերը և աստծո շնորհիվ կարդան դրանք: Այդ ներշնչումը տեղի կունենա այն օրը, երբ մենք կազատվենք թուրքի բռնակալությունից և կունենանք մեր անկախ երկիրը:

Ինչպես տեսնում եք, դիտել տվավ Սեիդ Ճաֆերը, դարերի ընթացքում պահվել ու պահպանվել է այդ ավանդույթը, հորից կտակվելով ավագ որդուն և այդպես շարունակ: Փոքր շեղում, անտեղի մի հետաքրքրություն կարող է աղետալի լինել բոլորի համար: Ու՞մն են այդ գրքերը, ի՞նչ լեզվով են գրված, ես չգիտեմ, և լավ է, որ դուք էլ չգիտենաք, մինչև որ ժամանակը գա, և հայտնությունը տեղի ունենա, մինչև որ աստծո հրաշագործ ողորմությամբ մեր ժողովրդիառաջնորդներից ոմանք այդ գրքերի լեզվով կարդալ իմանան, այսինքն` քրդերեն լեզվով, ինչպես որ խոսում են, այնպես էլ կարդան: Ահա թե ինչու մինչև սպասված օրվա գալը ոչ ոք, ոչ ես, ոչ դու և ոչ էլ մի երրորդը, իրավունք չունի ձեռք տալու կամ նույնիսկ հետաքրքրվելու այդ բոլորով: Կարծում եմ՝ այս հարցի շուրջ խոսելն այլևս ավելորդ է:

-Մի հարցում ևս և վերջ:

-Ասա տեսնեմ, նորից ի՞նչ հավկիթ ես ածելու: 

-Ասում են, թե Տեր-Սիմոն անունով հայերի փիրը 1604-1606 թթ. Ջալալիների արշավանքի ժամանակ, կոտորածից փրկվելու համար իր թալպները (ծուխ), քրդացրել է և ճամաթի որոշումը մի մագաղաթի վրա գրած պահ է տվել իր անդրանիկ որդուն և երդում առել նրանից, որ ոչ ոքի չհայտնի այդ գրության բովանդակությունը, մինչև որ, ինչպես դու ասացիր, փիրեփիրանի տեսիլում չարտոնվի իրեն կարդալ այդ գրությունը:

-Քանի որ որևէ ձևով տեղեկացել ես այդ մանրամասնությանը և ծանոթ ես պայմաններին, այլևս ինչու՞ ես հարց տալիս: Ես տեղեկություն չունեմ, չեմ տեսել, չգիտեմ, գուցե և լսել եմ, ինչու՞ ես ստիպում ինձ, որ խոստումնադրուժ լինեմ: Երբ նման որևէ հարց որևէ մեկի սեփականությունն են դարձնում, նախ և առաջ երդվեցնում են:

Այստեղ էլ վերջ դրվեց մեր խոսակցությանը:

Դերսիմի հայերի ազգագրությունը

Մասն Ա

Հայկական ՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, Երևան, 1973 թ.

Էջ 250 – 252: