Աղթամար. կորուսյալ դրախտ

Այշե ԳՈՒՆԱՅՍՈՒՆ թուրք թարգմանչուհի է, մարդու իրավունքների պաշտպան։ 1995-ից Մարդու իրավունքների եւ ռասայական խտրականության թուրքական հանձնախմբի անդամ է, 2005-2007-ին եղել է քրդամետ օրաթերթի մեկնաբան։ 2008-ից «Ասպարեզ» հայկական շաբաթաթերթում վարում է «Նամակներ Ստամբուլից» խորագրով երկշաբաթյա սյունակը։

Իմ այցելությունն Աղթամար շփոթ մտքերի եւ զգացումների խառնակույտ էր, մեծ մասամբ՝ հուսահատության եւ վրդովմունքի, քանզի սերտորեն էի շփվել ցավոտ իրականության վկայությունների հետ։

Պատկերները դրոշմվել են ուղեղումս … Աղոթող հայերի մռայլ եւ վեհ դեմքեր, նրանք հպվում եւ շոյում են Սուրբ Խաչ եկեղեցու հնամենի քարերը, մի քանիսը լալիս են … Քարե հրաշագեղ կերտվածքները կենդանի էակների պես արձագանքում են իմ փաղաքշանքներին եկեղեցու հարեւանությամբ գտնվող հազարամյա գերեզմանատանը, որ թողնված է բնության ուժերի բարեհոգությանը … Երկիր, որ անհետ կորցրել է իր զավակներին … Պաշտոնական նշան, որ այցելուներին տեղեկացնում է եկեղեցու մասին, հայ բառն իսպառ բացակայում է … Լեռնաստան, որ հայերի երբեմնի հայրենիքն է, իսկ այժմ հյուրերին դիմավորում է թուրքական դրոշի մահիկով ու աստղով, որ ուղեկցվում է «Ժանդարմերիա» բառով … Վանի քուրդ բնակչությունը, որ ամաչում է եւ ջերմ ընդունելություն է ցուցաբերում … Եվ հավաքույթը Վանի ամենաաշխույժ փողոցներից մեկում գտնվող գրախանութում, որտեղ հայ պատմաբան, Լոնդոնի Կոմիտասի անվան ինստիտուտի տնօրեն Արա Սարաֆյանը եւ ստամբուլցի Օսման Քոքերը ներկայացնում են սեպտեմբերի 19—ի պատարագի առիթով համատեղ ուժերով հրատարակած «Աղթամար. հայ միջնադարյան ճարտարապետության մարգարիտը» գիրքը։

Վանի ճանապարհին եւ անմիջապես Վանում տարօրինակ հանդիպումներ ունեցա։

Հանդիպեցի ստամբուլցի մի հայի, որը թոքերի երեք քառորդը կորցրել էր 1979—ին Ադանայում, որտեղ նրան տանջել էին ձախ հայացքներ ունենալու պատճառով։ Հենց նա էր, որ տարիներ անց Թուրքիայի հարավ—արեւելքում մի ամբողջ ցեղախումբ հայտնաբերեց, որի անդամները վկայեցին, որ իրենք հայ են, եւ իրենց պապերին կրոնափոխել են 1915—ին։

Պատարագից առաջ Աղթամար կղզում երկու ընկերուհիների հանդիպեցի՝ քաղաքականությունից բոլորովին հեռու, շարքային թուրք սուննի տնային տնտեսուհիներ, որ ինքնաթիռի տոմսն ամիսներ առաջ էին ձեռք բերել եւ տանն էին թողել ամուսիններին, որոնց երբեւէ չէին հանդգնել նույնիսկ առարկել, իսկ այժմ եկել էին կիսելու հայերի ապրումները՝ ի նշան սեփական ներողության՝ նրանց կրած տառապանքների համար։

Հանդիպեցի ֆրանսահայ լրագրող—լուսանկարչին, որ ինձ ցույց տվեց կղզում գտնվող հազարամյա տապանաքարերը։ Նա ասաց, որ բարձրարվեստ վարպետի քարե աշխատանքը կարող է զրուցել մարդու հետ։ Նրա սիրասուն պապիկը սեփական գաղտնիքներն իր հետ գերեզման էր տարել։ Ամեն անգամ, երբ թոռը փորձել էր անցյալը փորփրել, պապը լաց էր եղել եւ այդպես էլ ի վիճակի չէր եղել պատմելու իր ընտանիքի գլխին եկածի մասին։

Պատարագի օրը՝ սեպտեմբերի 19—ին, տեսա առողջապահական ծառայության պաշտոնյաներին, մամուլի ներկայացուցիչներին եւ Վանի տեղաբնակներին, որ ավելի մեծաթիվ էին, քան աղոթքի եկած հայերը։ Եկեղեցու բակում տեղադրված հսկայական ցուցապաստառներին տեսա աղոթողների եւ պատարագին հետեւողների բավարարություն արտահայտող դեմքերը, նրանք գոհ էին, որ Աղթամար կղզում էի՝ Սուրբ Խաչ եկեղեցուն մոտ, որը փառաշուք վեր էր խոյանում որպես հայոց պատմության առհավատչյան։ Նկատեցի նաեւ, որ ցանկալի առանձնության փոխարեն աղոթողները մշտապես շրջապատված էին ոչ միայն լրագրողներով, այլեւ սովորական մարդկանցով, որոնք թափառում էին նրանց շուրջը եւ լուսանկարում՝ անվերջ փորձելով աղոթող հայերի պատկերները որսալ։ Եկեղեցու բակում կարծես տոնախմբություն լիներ, որ լիովին անհարիր էր պատմական միջավայրին եւ օրվա խորհրդին։ Ի վերջո ոչ ոք, բացառությամբ հատուկենտ զբոսաշրջիկների, չի մոտենա մզկիթում աղոթող մահմեդականին եւ չի լուսանկարի նրան։ Աղոթող հայը, թերեւս, «նորույթ» էր, վավերագրելու համար արժանի երեւույթ։ Այն էլ որտե՞ղ։ Հենց Հին Հայաստանի սրտում՝ Վանում։

Սակայն Վան կատարած իմ ուղեւորության ընթացքում այս պատմությունների եւ փորձությունների մեջ կար մեկը, որ հանրագումարն էր ամբողջ ճշմարտության։ Դիարբեքիրցի մի հայ կնոջ հետ ծանոթացա, որ դեռեւս Դիարբեքիրում էր բնակվում։ Նա պատմեց Երեւանից ժամանած հայ տիկնոջ հետ տեղի ունեցածի մասին։ Վանի հյուրանոցում, Աղթամարի պատարագին նվիրված համերգից առաջ, պարկեշտ արտաքինով մի թուրք տղամարդ նրանց խմբի անդամներից սիրալիր հետաքրքրվում է, թե նրանց մեջ Վանի ինչ—որ գյուղի բնիկների ազգականներ կա՞ն, իբր ուզում է այդ գյուղի մասին մանրամասներ իմանալ։ Պարզելով, որ երեւանցի ծեր տիկինն այդ գյուղի բնակիչներից մեկի շառավիղն է, տղամարդն ասում է, որ գիտնական է եւ համապատասխան վկայական է ցույց տվել։ Ծեր տիկինը շոյվում է, որ օտարականը հետաքրքրվում է իր պապենական գյուղով եւ ցանկանում է իր տատիկի պատմությունն իմանալ, ուստի հոժարակամ զրույցի է բռնվում նրա հետ։ Դիարբեքիրցի հայ կինն էլ թարգմանչի դերն է ստանձնում։ Բաց թողնելով համերգի առաջին բաժինը՝ ծեր տիկինը սկսում է իր տատիկի սրտաճմլիկ, ցավոտ ճակատագիրը շարադրել։ Վերջին հարցը, որ հնչել է գիտնական տղամարդու բերանից, եղել է այն, թե տիկինը գյուղում թաղված գանձերից տեղյա՞կ է, եւ ավելացրել է, որ ինքը կօգնի գտնել դրանք, եւ գտածոն կկիսեն։ Դիարբեքիրցի կինն այս հարցը չի թարգմանել ծեր տիկնոջ համար, որը հավատացել էր, թե տղամարդն անկեղծորեն հետաքրքրված էր իր պատմությամբ եւ կիսում էր իր ապրումները։

Այս միջադեպը համահունչ էր այն ամենի հետ, ինչ կատարվում էր Աղթամարում. մինչ օրս դեռեւս կանգուն հայկական հուշարձաններից մեկը խլել են օրինական տերերից եւ հանձնել այն պետությանը, որն այդ տերերին բնաջնջելու գնով է կայացել։ Գետնի երեսին գտնվող գանձը գողացել են այն ժողովրդից, ում այն պատկանում է։

Հնամենի ամրոցի ներքեւում «Հին Վանն» է՝ հայկական թաղամասը, որտեղ 1915—ին պաշարում ու ինքնապաշտպանական մարտեր են տեղի ունեցել։ Ցանկապատված ամայի հողեր եւ նախազգուշական նշան՝ «Պահպանվող տարածք»։ Այս ու այնտեղ պատերի մնացորդներ են եւ երկու անթերի վերանորոգված մզկիթ։ Մնացյալ տարածքը սյուրռեալ է իր տարօրինակ ալիքաձեւ տեղանքով, բլուրները, կարծես իրար հաջորդելով, լողում են ծովի ալիքների պես, ժամանակը հողով ու խոտով է ծածկել ավերակ տները։ Ասում եմ սյուրռեալ, քանզի շատ մասերում հնի հարեւանությամբ նոր բնակատեղիներ են բուսել՝ նոր եւ տգեղ շինություններով։ Սակայն Վանի հին կենտրոնին ձեռք չի դիպել, կարծես կախարդված վայր է, որտեղ ոչ ոք չի համարձակվում ոտք դնել։ Մնացել է, որպեսզի վառ պահի հիշողությունը։ Իսկ քիչ այն կողմ այլ աշխարհ է, այլ կյանք, այլ իրականություն, որ բացարձակապես կապ չունի այս մեկի հետ։ Այնտեղ՝ հին կենտրոնում, իրապես զգում ես կորուսյալ աշխարհի գոյությունը՝ կիպ կպած ապրող աշխարհին, եւ կորցնում ես իրականության զգացողությունդ։

Ինքս ինձ հարցնում եմ. ինչպե՞ս կարող է «թույլտվությունը», որ շուրջ մեկ դար հետո տրվել է հայերին՝ այցելելու Աղթամարի իրենց վաղնջական եւ սուրբ հողը, որպես հաշտության իրական փորձ ծառայել, երբ կղզի այցելողներին դիմավորող նշանի վրա հայերի մասին ակնարկ անգամ չկա։

Լավ է, որ Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցին վերանորոգվել է եւ փրկվել է ոչնչացումից։ Ես դա շատ եմ գնահատում։ Բայց Թուրքիայում դեռեւս շատ բան պետք է փոխվի, նույնիսկ այս կառավարության օրոք, որի համար անհնար է ընդունել հայոց եւ ասորիների եղեռնը քաղաքական, ռազմավարական, սոցիալական, մշակութային եւ բազմաթիվ այլ պատճառներով։

Սակայն արդյո՞ք թուրք հանրությունը միասնական կամք է ցուցաբերում, որպեսզի իր կառավարությանը ստիպի դիմելու այդ քայլին։ Չեմ կարծում։ Առայժմ՝ ոչ։ Սակայն նախանշաններ կան, որ նման ձգտումները դանդաղ, չնայած անհաստատ քայլերով, ուղի են հարթում։ Նման նախանշան էին Աղթամար այցելած երկու թուրք տնային տնտեսուհիները, որ ամեն գնով ցանկացել էին այնտեղ լինել, որպեսզի կիսեին հայ ուխտավորների ապրումները։

Ավելի իմաստալից նախանշան, քան թուրքական կառավարության վեհերոտ, մինչեւ վերջ չկշռադատված քայլը։

«Ասպարեզ», 19-ը հոկտեմբերի, 2010 թ.

Անգլերենից թարգմանեց  Արամ ԱՐՍԵՆՅԱՆԸ

27-10-2010

http://www.hhpress.am/?sub=hodv&hodv=20101027_24&flag=am