Այսօր «Թուրքիայի անհետացած լեզուներ» մեր թղաթապանակում ուշադրության կենտրոնում ենք պահում լազերենը, հայերենը, ասորերենը, համշեներենը, լադինոն /հրեա-իսպաներեն/, չերքեզերենը և Պոնտոսի հունարենը:
«Թուրքիայի անհետացած լեզուներ» մեր թղաթապանակի առաջին բաժնում ՅՈՒՆԵՍԿՈ-ի վտանգված լեզուների ցանկում տեղ գտած լեզուներից ամենաշատը խոսվել է զազաերենի մասին, ինչպես նաև ուսումնասիրել ենք զազաերենի ու քրդերենի կապը: Իսկ երեկ հրապարակված երկրորդ բաժնում ուշադրության կենտրոնում ենք պահել երեք մեռած լեզու և անհետացման վտանգի տակ հայտնված հերթովիներենը /Hertevin, տարածված է պատմական Բոհթանի հյուսիսում, սեմական լեզու է/:
ՅՈՒՆԵՍԿՈ-ի ցանկում տեղ գտած մյուս լեզուները հետևյալն են` գագաուզերեն, լադինո, ասորերեն, աբազերեն, համշեներեն, լազերեն, Պոնտոսի հունարեն, ռոմանի կամ գնչուերեն, սուրեթերեն /նման է ասորերենին/, արևմտահայերեն, աբխազերեն, ադիգեյերեն, կաբար-չերքեզերեն:
Մեր հոդվածաշարի այսօրվա բաժնում վեր ենք հանում խնդրի բուն էությունը: Անատոլիայի այս լեզուների հետ, որոնցից որոշները հազարավոր տարիների պատմություն ունեն, ի՞նչ է լինում: Ի՞նչու են այս լեզուները բռնել ոչնչացման ուղին:
Արևմտահայերեն
ՅՈՒՆԵՍԿՈ-ի ցանկում տեղ գտած հայերեն անվամբ լեզվի տակ, ըստ էության, պետք է հասկանալ արևմտահայերենը: Անցյալում հայերի մի մասը ապրում էր Իրանում, իսկ մի մասը` Օսմանյան կայսրությունում: Այս տարբերությունը առաջացրել է հայերենի` «արևմտահայերենի» Ստամբուլ կետրոնով և «արևելահայերենի» Սպահան կենտրոնով երկու առանձին բարբառների բաժանում: Երկու լեզուներն էլ ունեցել են իրենց բնորոշ մշակույթն ու գրականությունը, սակայն դրա հետ մեկտեղ արևմտահայերենը ավելի գերիշխող էր ինչպես Օսմանյան կայսրության՝ Պարսկաստանի համեմատ զորեղ լինելու, այնպես էլ օսմանյան հայերի` Արևմուտքին ավելի մոտ լինելու պատճառով: Նիշանյանը հայտնելով, որ այս երկու բարբառի տարբերությունն այնքան է, որքան թուրքերենի և ադրբեջաներենի միջև առկա տարբերությունը, նշում է, որ մոտ 20 տարի է, ինչ արևելահայերենը գերիշխում է. «Երբ Հայաստանն անկախացավ, արևելահայերենը անխուսափելիորեն դարձավ գերիշխող լեզու: Երևան եկավ որպես ազգ-պետության լեզու: Հնուց ի վեր արևմտահայերենը քամահրանքով էր վերաբերվում արևելահայերենին, ոչ ոք չէր սովորում արևելահայերեն, իսկ այսօր աստիճանաբար մեծանում է թիվը, սկսում ենք արևելահայերեն սովորել և նույնիսկ օգտագործել»:
Արևմտահայերենի համար ամենամեծ խնդիրն այն է, որ Թուրքիայում ապրողների թիվը հանրապետության պատմության ընթացքում տարբեր շրջաններում, տարբեր պատճառներով և տարբեր թվով նվազել է /դեռևս նվազում է/: Սակայն սեփական եկեղեցու և դպրոցների առկայությունը, հայերեն տպագրվող «Ժամանակ», «Մարմարա» թերթերի հետ մեկտեղ և այս երկուսից ավելի շատ ընթերցողներ ունեցող «Ակօսում» հայկական էջերի գոյությունը, ինչպես նաև սփյուռքահայերի մեծամասնության՝ արևմտահայերենով խոսելը այս հնադարյան լեզվի համար միգուցե կարելի է առավելություն համարել:
Համշեներեն
Սեվան Նշանյանը համշեներենի վերաբերյալ ասում է հետևյալը. «Համշեներենը հետաքրքիր լեզու է: Հոփայում և Բորչքայում մի լեզու է, որով խոսում են 23 գյուղերում: Սա հայերենի մի խոսվածք է, սակայն համշենցիները մուսուլման են: Եվ հատկապես երիտասարդ սերունդը շատ լարված գաղափարախոսական հարձակման տակ է: Այն կարծիքին են, թե լեզուն, որով իրենք խոսում են, միջինասիական լեզու է: Նույնիսկ նրանց սովորեցրել են, որ համշեներենը ղփչաղերենի մի խոսվածք է: Տարեցները գիտեն, թե ինչն ինչ է, սակայն երիտասարդները մոլի թուրք ազգայնականության շրջանակներում ասում են. «Մեր նախնիները Կենտրոնական Ասիայից են եկել, մենք հայ չենք»: Տարեցներն էլ չեն ասում, որ «հայկական ծագում ունեն», սակայն ասում են, որ «մեր լեզուն հայերեն է»»:
Համշենցիները գլխավորապես բեռնատար են վարում, պապենական մասնագիտությունը բեռնատարի վարորդությունն է: Այժմ, երբ Հայաստանի հետ հարաբերությունները փոքր ինչ լավացել է, սկսել են Հայաստանի հետ զբաղվել բեռնափոխադրմամբ և միանգամից այն կարծիքին են հանգել, որ հայերենը լավ բան է: Այսինքն՝ վերջին 10 տարում այնտեղ շատ արագ գիտակցությունը փոխվում է:
Նյութը ներկայացնում ենք կրճատումներով:
“ntvmsnbc”
Բուրաք Ջոփ /պահոց/
Leave a Reply