Թշնամի ենք համարում նրանց, ում պատմությունները չենք լսել». Զիզեք

Շեյհմուս Դիքեն

Երբ հին վայրերը կորցնում են իրենց տերերին, նախ լռում են, ապա` սկսում փտել: Երբ նրանց փայտե հյուսվածքները սկսում են ճկվել, ճյուղերը` ճարճատել և ջուր ու խոնավություն քաշել ներս, նրանք կամաց-կամաց ավերակի են վերածվում:

Եթե Դիարբեքիրի հողե տանիք ունեցող տների պես դրանց հողը ևս չսնվի, ժամանակին դրա խնամքով չզբաղվեն, ապա անձրևի և ձյան պատճառով փտած տանիքի հողը` թարս գերանով փայտե սյան ու տանիքի ծածկի հետ մեկտեղ, բազալտե հիմքին հավասարվելով, կվերածվի խճաքարե փլվածքի:

Ահա և Խանչեփեք, այլ կերպ ասած` Գյավուր թաղամասի` հարյուրամյակների պատմություն ունեցող Սուրբ Կիրակոս հայկական եկեղեցու` մի քանի տարի առաջվա վիճակը գրեթե այդպիսին էր: Թող հողը թեթև լինի իր վրա. նախքան մյուս ափ գաղթելը՝ եկեղեցու բակում գտնվող կառույցում մեն-մենակ և միայն իր հուշերով ապրող վերջին հայը` Անտոն դային (Անդրանիկ Զոր), եկեղեցու դռան` Միթելօղլու բանալու կողպեքը կրում էր պարանե կտորով իր մեջքին կապված շալվարի գրպանում, եկեղեցի, որի տանիքը փլվել էր, և որի բակ շատ հանգիստ կարելի էր մտնել ամեն կողմից:

Դռան կողպեքի բացելը մի իսկական արարողություն էր: Նա անընդհատ թարմացնում էր իր հուշերը. «Դեհ, գնացին, էլի, բոլորը գնացին, մնացի միայն ես: Այս եկեղեցու տերն էլ ես եմ »: Պահանջում էր, որ եկեղեցի մտնեն իրենից թույլտվություն ստանալուց հետո, և իրավունք ուներ:

1960-65 թթ. Դիարբեքիրի Մարդինքափը թաղամասում գտնվող հանրապետական տարրական դպրոցում սովորելուս տարիներին իմ համադասարանցիներից սիլվանցի Մանուկ Ազիզի և լիջեցի Վերգինեի վեց զավակներից ամենակրտսերի և իմ համերկրացի մեծ եղբորս` Մկրտիչ Մարկոսյանի գրքերում հաճախ հանդիպող լեգենդար քահանա Տեր Արսենի կողմից Արթին Աթեշ անվամբ կնքված Թուրքիայի հայոց պատրիարքի փոխանորդ Արամ Աթեշյանի «Տեր Ողորմյա»-ն էի լսում, որը միախառնվում էր նույն պահին Դյորթ Այաքլը մինարեից բարձրացող երեկոյան նամազի կանչի` էզանի ձայնի հետ: Առանձնացա այդ բազմությունից և սկսեցի մտածել Անտոն դայու մասին:

Ուզում էի ասել, թե երանի հիմա այստեղ լիներ ու տեսներ, որ իր աչքի լույսի պես պահած եկեղեցու տանիքը մեկ տարվա մեջ ծածկվել է վարպետի ձեռքերով, և եկեղեցին մեծաշուք արարողությամբ ներկայանում է համայն աշխարհին, բայց ոչ մեկին չկարողացա ասել և այդ խոսքերը պահեցի այս հոդվածիս համար:

Թուրքիայի հայոց պատրիարքի փոխանորդ Արամ Աթեշյանը բացատրում է. «Սա նախ և առաջ իմ եկեղեցին է, որովհետև ես այստեղացի եմ: Վաթսունական թվականներին մեր համայնքն այնքան մեծ էր, որ կիրակնօրյա պատարագների համար տեղ պահելու նպատակով մեր մայրերը գիշերվանից էի եկեղեցում պառկեցնում մեզ` երեխաներիս»:

Սուրբ Կիրակոս անվանումն ունի իր պատմությունը: Կիրակոսը քոնիացի այրի Հուգիդայի որդին է: 300-ական թվականներին, երբ շատանում են հակաքրիստոնեական շարժումները, մայր ու որդի հեռանում են Քոնիայից և բնակություն հաստատում Տարսոսում, բայց այստեղ էլ հանգիստ չեն գտնում: Երբ մի անգամ ասում են, թե «Ես քրիստոնյա եմ և հավատում եմ Հիսուս Քրիստոսին», իրենց գտնում են դատավորի առաջ:

Երբ երեխան սկսում է լացել, դատավորը պահանջում է լռեցնել նրան: Վրդովված դատավորը մանուկին հրում է, և վերջինս աստիճաններից գլորվելով` գլուխը քարին է խփում ու մահանում: Երբ այս երեխան քրիստոնյա աշխարհում ընդունվում է որպես նահատակ, նրա անունը, որպես «նահատակ» Կիրակոս*, ստանում են բազմաթիվ եկեղեցիներ, այդ թվում և` Դիարբեքիրի Սուրբ Կիրակոս եկեղեցին:

Թեև ասվում է, թե 800-ական թվականներից ի վեր հիշատակված վայրի տեղում եկեղեցի է եղել, բայց և այնպես, Սուրբ Կիրակոս հայկական եկեղեցին` իր  այժմյան տեսքով, սկսել է գործել 1500-ակններին՝ հնամենի Ամիդայի գրանցամատյանների համաձայն: Տեսեք, թե եկեղեցու մասին ինչ է գրում 1600-ակններին Դիարբեքիր այցելած ճանապարհորդ Սիմեոն Լեհացին. «Մի օր, երբ գնացի Սուրբ Կիրակոս եկեղեցի, տեսա, որ եկեղեցու 5 խորանների առաջ առանձին-առանձին պատարագներ էին մատուցվում: Այնտեղ, վարդապետից, քահանայից ու եպիսկոսպոսներից բացի, հաշվեցի ևս 25 հոգևորականի: Նկատեցի նաև հետևյալ լավ ավանդույթը. պատարագի մասնակիցները բոլոր հոգևարականներին, ըստ վերջիններիս աստիճանի, նվերներ էին մատուցում և պատարագից հետո նրանց հրավիրում իրենց տները: Ուտելիքի հարցում նույնպես առատաձեռն այս մարդիկ այնպիսի շքեղ սեղաններ էին բացում, որ ես երբեք չէի տեսել ոչ միայն Լեհաստանում, այլև` Ստամբուլում ու Հալեպում, և շատ համեղ ուտեստներով հյուասիրում: Զանազան խորովածների, կարկանդակների և այլ թանկարժեք խորտիկների հետ մեկտեղ մատուցվող Էրգանիի թանձր ու քաղցր գինուց մեկ բաժակից ավել հնարավոր չէր խմել»:

Հայկական համայնքի հին կրոնական կառույցների մեջ ամենամեծ և ամենաշքեղ հնգախորան եկեղեցու առանձնահատկություն ունեցող Դիարբեքիրի Սուրբ Կիրակոս հայկական եկեղեցում 1880-ականներին մեծ հրդեհ է բռնկվում:

Ամբողջ փայտե հյուսվածքները, բացառությամբ քարե հյուսվածքների, ոչնչանում են այդ հրդեհի ժամանակ: Երկու տարվա ընթացքում եկեղեցին գրեթե վերակառուցվում է համայնքի ձեռքերով: Այն տարիներին ժողովուրդն անգամ մի բանաստեղծություն էր հորինել եկեղեցու ավերակ վիճակի մասին:

1500-ական թթ. որպես Գյավուր թաղամաս ընդունված թաղամասի մուտքի մոտ, թաղամաս, որում բնակվում էին հայերը, քաղդեացիները, քիչ ներքևում էլ` Յենի Քափըի մոտ գտնվող թաղամասում` հրեաները, Աքքոյունլու սուլթան Քասըմ բեգը մի մզկիթ է կառուցել տալիս` Շեյհ Մութահհար մզկիթը: Այս մզկիթն ունենում է նաև մի մինարե` Դյորթ Այաքլը մինարեն, որը կառուցված է լինում մզկիթի չորս բազալտե սյուների վրա: Մզկիթի մինարեն ու եկեղեցու զանգակատան ճակատագիրը իրար էին բախվելու 400 տարի անց: Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու մասին խոսելիս ճիշտ կլինի անդրադառնալ նաև այս զանգակատանը:

Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու` Սահակ Շիշմանյանի կողմից կառուցված հին զանգակատունը փլվում է 1913 թ.` Ավագ շաբաթվա ժամանակ տեղի ունեցած կայծակի  հետևանքով: Նույն տարի Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու համար գոթական ոճով մի ութանկյուն զանգակատուն է կառուցվում` երեք սերնդի ճարտարապետության վարպետ Դավիթ Ղազարյանի կողմից:  

Եկեղեցու զանգը ձուլվում է Դիարբեքիրի հայերի նվիրաբերած ոսկուց և պղնձից: Ասում են, թե զանգի ձայնը լսվել է անգամ Քըրքլար լեռան մոտ գտնվող Սաթի գյուղից: 1915 թ. մայիսի 28-ին, երբ քաղաքապետի օգնականներից Մկրտիչ Չըլզադյանը ձերբակալվում և տարվում է միջնաբերդում գտնվող բանտը, թնդանոթազարկերով ավերվում է նաև եկեղեցու զանգակատունը:

Հիմնավորումն այն էր, թե քրիստոնեական զանգակատունը պետք է իր «չափն իմանար» և ավելի բարձր չլիներ իր մոտ գտնվող մինարեից: Հավանաբար այն տարիների օրենքների հիմնասյուն իսլամի՝ առաջին տարիներին առաջացած իսլամական իրավունքի համաձայն` ոչ մուսուլմանները իրավունք չունեին ունենալ մուսուլմաններից ավելի մեծ ու բարձր կառույցներ **:

Այո’, հիմա մի նոր դարաշրջանի «մեջ» ենք: Այլևս այնպիսի ժամանակաշրջանում ենք, երբ խոսում են շատ կրոններից, բազմազան մշակույթներից և զանազան ազգություններից և տարօրինակ արտահայտությամբ դրանք շեշտում որպես «ազգային» հարստություն:

Սուրբ Կիրակոս հայկական եկեղեցին գտնվում է վերականգնման շեմին, վերականգնում, որն իրականացվում է 30 տոկոսով Դիարբեքիրի քաղաքապետարանի, 70 տոկոսով էլ` հայկական համայնքի և Հայոց պատրիարքարանի միջոցներով:

Առայժմ ծածկվել է եկեղեցու տանիքը: Հուսով ենք և մաղթում ենք, որ հնարավորինս կարճ ժամանակահատվածում եկեղեցին վերականգնվի` իր բնօրինակին համապատասխան, և նախկին օրերի նման եկեղեցու զանգի և նամազի կանչի` էզանի ձայները միախառնվեն իրար` իրենց բնակիչների հետ մեկտեղ…

* http://www.hyetert.com/yazi3.asp?s=1&Id=700&DilId=1

**Տե’ս դոկտոր, պրոֆեսոր Հյուսեին Յուրդայդընի «Ոչ մահմեդականների վիճակը իսլամական պետություններում» հոդվածը` տպագրված Անկարայի համալսարանի Աստվածաբանական ֆակուլտետի գիտական ամսագրում, համար XXVII, 1985 թ., էջ 97-110:

(Վերոհիշյալ հոդվածի որոշ մանրամասներ. Նեջրանի քրիստոնյաների առաջնորդ Սեյիդը և եպիսկոպոս Իշուն հանդիպում են Սուրբ Մուհամմեդին և նրանից վերցում մի պայմանագիր, որի հոդվածների տեքստում, այլ դրույթների հետ միասին, տեղ էին գտել նաև քրիստոնյաների վերաբերյալ շատ կարևոր տեղեկություններ, քրիստոնյաներ, որոնց անվանում էին նաև զիմմիներ: Զիմմիները մուսուլմաններից տարբերվող հագուստ էին կրելու: Նրանց տները մուսուլմանների տներից բարձր պետք է չլինեին: Հասարակական վայրերում գինի պետք է չխմեին և խաչ կամ խոզ ցույց տային: Իրենց հանգուցյալներին պետք է թաղեին գաղտնի և լաց չլինեին նրանց հետևից: Պետք է ձի չնստեին: Զիմմիների սանրվածքը պետք է չնմանվեր մուսուլմանների սանրվածքին: Զիմմիները զենք պետք է չկրեին և օգտագործեին: Զիմմիները կարող էին կրել միայն պարզ (առանց զարդերի) գոտիներ: Որպես փոխադրամիջոց օգտագործվող անասունների համար պետք է թամբ չօգտագործեին և այլն… )

 http://bianet.org/biamag/biamag/125750-amidali-surp-giragosun-cani