Աղթամարը թոռների վկայություններում

Մի օր «տատիկի» հայրիկին տանում են: Տատիկը դեռ 4 տարեկան էր: Սվասում` գյուղում են: Մնում է եղբայրների ու մոր հետ, սակայն մայրը վտանգն զգալուն պես առավոտ շուտ ճանապարհ է ընկնում: Լեռը մագլցելիս տատիկիս մայրը հասկանում է, որ այլևս մեր տատիկին չի կարող տանել, նրան թողնում է մի ծառի տակ: Երեխայի կողքին հագուստ, սպիտակեղեն և ուտելիք է դնում: Ծառը, որի տակ թողել է երեխային, հայտնի տեղ է: Շրջակայքում կենդանիներ են արածում: Մայրը մտածում է, որ այսպես կփրկի երեխային մահից: Զավակին այս վտանգավոր ճանապարհորդությունից  փրկելու համար նրանից հրաժարվել որոշած մոր լքված երեխան: Այսպիսով` ծառի տակ, կողքին՝ սպիտակեղեն…

Նա սպասում է ձգվող անվերջությանն ու ճակատագրին: Կողքին սպիտակեղեն… Հինգ տարի հետո մայրը վերադառնում է գյուղ: Իմանում է, որ մի հովիվ աղջկան գտել է մահվան շեմին և տվել է ինչ-որ գյուղի մի ընտանիքի, որը երեխաներ չունի: Իրականում «տատիկին» այնտեղ շատ լավ խնամել ու մեծացրել են: Մայրը գալիս, գտնում է նրան ու ասում. «Ես քո մայրն եմ»: Պատմում է նրան տեղի ունեցածի մասին, սակայն աղջիկը նրան ասում է. «Դու իմ մայրը չես»: Բնականաբար այդ տարիքում ազդեցություն են գործում նաև ընթացքում շրջապատի ասածները` «հայերն անհավատ են, քեզ կարող են տանել և սպանել»: Մոր հետ չի գնում, և մայրն արցունքն աչքերին լքում է գյուղը: Ահա այս տատիկի թոռն այսօր գրանցում է այս պատմությունը` մնացյալների, բաժանվածների, ցրվածների պատմությունը…

Լռության լեզուն պարուրվում է բառերով: Ամոթխածության լուռ լեզուն տարալուծվում է «Թոռներ» խորագրով այդ աննման վկայությունների գրքում, որից մինչ այսօր մի քանի անգամ մեջբերումներ եմ իմ հոդվածներում: (Այշե Գյուլ Ալթընայ, Ֆեթիյե Չեթին, Մեթիս հրատարակչություն):

Երբ Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցու պատարագի համար արտերկրից և Հայաստանից հայեր եկան, վանեցիները նրանց տեղավորեցին իրենց տներում… Հիշեցի մի քանի ամիս առաջ Երևանում տեղի ունեցած իմ զրույցները: Ինքնաթիռում, փողոցում, թանգարանում, խանութում, սրճարանում բոլոր իմ զրուցակիցների հետ խոսում էի Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցում կայանալիք մեկօրյա հանդիպումից: Ներամփոփ, երկչոտ հայացքներով ասում էին՝ «կտեսնենք»: Իրենց խոսքերը պատում էին պաշտպանիչ զրահով: Իրենց եկեղեցիներում իրենց տրված մեկօրյա թույլատվություն… Անկասկած դա նման էր կարիքավորի մխիթարության: Վան չկարողացա գնալ, սակայն կրկին կիսվելու և գրանցելու որոշ բաներ նկատեցի…

Նախ հոգիս ջերմացրեց այն, որ ամբողջությամբ անմարդաբնակ համայանպատկերով տպավորված այս եկեղեցին տեսա մարդկանցով լի: Առանց մարդու եկեղեցի կլինի՞: Միայն բացիկների վրա կլինի, իսկ իրականության մեջ չի լինի: Որպես թանգարան գործող վայրը, բնականաբար, աշխույժ է որպես թանգարան: Իսկ գոյություն ունեցող իրական եկեղեցին կվերակենդանանա միայն, երբ այնտեղ լինեն ծիսական արարողություն կատարողներ: Սփյուռքից ոմանք առարկում էին` ասելով. «Հայերը, որոնք միամտաբար գնալու են թանգարանում կատարվող պատարագին, օրինականացնելու են պատմական եկեղեցու բռնագրավումը և գովազդելու են թուրքական քաղաքական շոուն»: Այդ պատճառով պետք է լսվի Իրանից եկած հայի` Վահիկ Ռաթևոսթանի հետևյալ նախադասությունը` «Շատ լավ հասկացանք, որ այստեղի մարդիկ մեզ թշնամի չեն»:

Միասին փոխակերպվելու ենք մեկս մյուսի, որովհետև, ըստ իս` առաջին քայլը միամտորեն կատարել ենք:  Հայերը միամտորեն եկան պատարագին, իսկ քրդերը, մուսուլմաններն ու թուրքերը` պատարագին հետևելու…

Միամտորեն: Չպետք է լինի սրտի ձայն, որը կիսում է քաղաքական շոուի սուր խոսքերը: Արդեն ոչ մեկին չպետք է սփյուռք, անհավատ, դավաճան և այլն անուններով կոչեն: Այո’, շատ ցավալի է, որ խաչն իր տեղում չէ: Այլ խնդիրներ էլ կան: Սակայն եթե առաջին քայլը չարվեր, չէին կարող տեսնել վանեցիներին, որոնք ջանում էին անել ձեռքից եկածը, որպեսզի այստեղ` «իրենց տներում», հյուրասիրեն անիրավացիորեն իրենց տնից-տեղից, հայրենիքից զրկած, աքսորած մարդկանց թոռներին ու երեխաներին… Միգուցե առաջին անգամ սրանից մեկ սերունդ հետո առանց թաքցնելու, թշնամություն անելու, հպարտությամբ ու լավ մտադրությամբ նրանք ասեն, որ քուրդ են, սակայն իրենց ընտանիքներում հայ բարեկամներ են եղել: Պետք է գրանցվի:

Չկարողացանք նաև տեսենլ այն, որ նրանց չափից դուրս քաղաքավարությունն ու հետաքրքրությունը, արտասովոր ջանքերը մի տեսակ ափսոսանք են ու արցունք: Մեկ այլ լեզվով. միգոցե ներողություն է, որի շարունակությունը կարող է լինել մեկ այլ առիթով (Ներողությունն ընդունողներն էլ քննություն ունեն, այն էլ՝ շատ հյուծիչ):

Երևանի «Ցեղասպանության թանգարանում» րոպեներով կանգնել եմ Վանի` տեղահանությունից առաջվա և հետագայի համայնապատկերի առջև: Վերածվել էր գրեթե անշունչ քաղաքի` վիրավոր ինքնագիտակցությամբ և մաշված հուշերով… Մնացել է քարացած: Փոքրացել, ավերվել ու զրկվել էր գոյություն ունեցող իրականությունից:

Եթե Աղթամարի պատարագով մեկ օրով անհետացած սահմանը անհետանա նաև կյանքի մյուս բնագավառներում, տուժածները կարող են վերադառնալ իրենց տները, անցյալին, արմատներին: Իրենց տուն ու տեղից վռնդվածների ապագան անհրաժեշտ է կառուցել մնացողների հետ միասին: Գրքում մեկ այլ թոռ այսպես է ասում. «Պապերս երեխաներին այնպես են մեծացրել, որ ոչ քուրդ են, ոչ թուրք, ոչ էլ հայ: Այսինքն` իրենց ոչ մի տեղի հետ կապված չեն զգացել»: Այդ դեպքում միասին աղոթելով սկսենք: Աղոթքների լեզուն մեզ կմիացնի  ամենատեսանելի թելերով:     

 «Թարաֆ»
24.9.2010

Լեյլա Իփեքչի /lipekci@yahoo.com/