Նալլըհանի հայերը

Նալլըհանի հայերը 1

Ռամիզ Էրենի հուշերը (ծնված 1907 թ., փաստաբան, 1950-1957 թթ. Անկարայի պատգամավոր):

Մինչ ազտագրական պատերազմի տարիները մեր գավառում ապրում էին նաև հայեր: Բացի աղջիկ առնել-տալուց՝՝ նրանց հետ ամեն տեսակի կապեր ունեինք: Հայերն ապրում էին Քոջահանի վերևի թաղամասում, ունեին եկեղեցի և եկեղեցուն կից դպրոց: Նրանց գերեզմանոցն այս պահեստի տեղում էր: Ինեքջեք Քաշը չհասած` ձախ կողմում 30 ակր տարածքով մի վայր կա, որը մի հայից գնել է Ջևդեթ Բեյը: Այդ վայրն այն տարիներին վարդաստան էր: Այն տարիներին Նալլըհանում երկու գործարան կար, որոնցից մեկը՝ վարդի յուղի, մյուսը՝ մետաքսի գործարան էր: Արտադրված վարդի յուղն ու ջուրը վաճառում էին Ֆրանսիային: 1900-ական թթ. սկզբներին Նալլըհանում նաև շատ թթենիներ կային: Հայ Մանուկյանն աշխատացնում էր մետաքսի գործարանը: Այն տարիներին գործարանում աշխատում էր 100-150 բանվորուհի: Ժամը հինգին հինչում էր ընդմիջման շչակը: Արտադրված մետաքսն արտահանվում էր: Գործարանը գտնվում էր մեր տան ու հիվանդանոցի միջև գտնվող այգում: Երբ հայերը գաղթեցին, Քոջահանի ծայրում վաճառքի հանվեց նաև Մանուկյանի գրամեքենան: Երբեք չեմ մոռանա, թե ինչպես «սա ինչ է» ասելով` հետաքրքրվեցինք գրամեքենայով:

Երբ հույները մոտեցան Բալլըք կամուրջին, հայրս` Ահմեդ բեյը, Բալլըք կամուրջը պայթեցրեց` ասելով` «հույները, կամուրջի վրայով անցնելով, Սաքարիայի հյուսիսում երկրորդ ճակատ թող չբացեն»:

Հայերին էլ գաղթելու համար երեք օր ժամանակ տվեց: Հայերն իրենց ունեցվածքի և իրերի մի մասը, որը կարող էին տեղափոխել, Քոջահանի մոտակայքում վաճառեցին և փողի վերածեցին: Անշարժ գույքը մնաց գանձարանին: Քարաքյոյցի Սեիդ Ալին հայերին տարավ: Ինչպես իմացա, նրանց մի մասը գնաց Ամերիկա, մյուս մասը` Իսրայել: Երբ փոքր եղբայրս` Օրհանը, Անկարայի քաղաքապետ էր և 1956 թ. վերադառնում էր Ճապոնիա կատարած ճանապարհորդությունից, գնացինք նրան Բեյրութում դիմավորելու: Բեյրութում հանգստանալու համար մի սրճարան մտանք, որտեղ մեզ մոտեցավ մի մատուցող, ով լսել էր մեր զրույցը: Նա թուրքերեն էր խոսում: Երբ իմացավ, որ Նալլըհանից ենք, շատ ոգևորվեց: Պարզվեց, որ գաղթեցված հայերից մեկն էր: Նա զգացմունքներն այսպես արտահայտեց. «Ա~խ, եթե բախտ վիճակվեր, մեռնելուց առաջ մի անգամ գնայի Դոքուզդոլանբաչի գագաթն ու նայեի Նալլըհանին»:

Նյութը տրամադրել է Մեսութ Շեները /«Նալլըհան», էջ 86-87/:

1921 թ. հունվարի վերջից մինչ սեպտեմբերի սկիզբը Բոլուի լիցեյում դասավանդող Վալա Նուրեդդինը, Անկարայում 1921 թ. օգոստոսի կեսերին կայանալիք վարժապետերի հավաքին մասնակցելու համար, ձիով Բոլուից դուրս է եկել` օգտվելով Մուդուրնու-Նալլըհան-Բեյփազարը ճանապարհից: Վալա Նուրեդդինը Անկարա գնալու ճանապարհին դարձել է Նալլըհանի գաղթի դեպքերի ականատեսը: Տարիներ հետո այս դեպքերի մասին գիրք է գրել, որը կոչել է «Այս աշխարհից կարգ ու կանոնը վերացավ»:

Նալլըհանի հայերը 2

Մուդուրնուից դուրս գալով` երեկոյան հասանք Նալլըհան: Նալլըհանում գաղթի նախապատրաստության ականատես եղանք: Գյուղաքաղաքի ներսում՝ տեղափոխություն և գյուղաքաղաքից դուրս՝ գաղթ էր:  Նույն օրն իսկ քարավաններով գաղթեցրեցին: Գյուղաքաղաքի վիճակը մեր աչքի առաջ է: Մուդուրնուի կողմից աջ թևի վրա` բլուրի գագաթին փռված հայկական թաղամասը մուսուլմանական թաղամասերից ավելի խնամված էր: Որոշ մոսուլմաններ զբաղված էին իրենց իրերի մի մասը անտեր մնացած հայկական տներ տեղափոխելով: Մի մասը, որովհետև, ըստ էության, հայերի տները լի էին իրերով: Նոր տերերը հին տներից միայն շատ կարևոր այլևայլ բաներ էին տեղափոխում:

Այդ գիշերը ևս Նալլըհանում անցկացրինք, հաջորդ առավոտ կանուխ կրկին ճանապարհ ընկանք: Մի օր առաջ գաղթի ճամփան բռնած հայերին հանդիպեցինք կեսօրվա մոտ բլուրի ստորոտում:

Քերիմ Բեյը՝ իր մտրակով, գումարտակի իմամը՝ իր չալմայով, Էմիրբերի հրացանով, երկնագույն հագուստով Մեհմեդ աղան՝ իր ժանդարմերիայով և ես՝ առեղծվածային իմ նիհարությամբ և մեծ գլխարկով՝ երևացինք իրենց հետևի բլրին: Հայերը հավաքվել և մեզ էին նայում: Նրանց կասկած էր համակել` չլինի՞ թե մենք դժբախտության սուրհանդակ ենք: Կանգնեցին` սպասելուվ իրենց ճակատագրին: Մենք էլ կանգնած՝ մի քաին հարյուր մետրից նրանց էինք հետևում: Նրանք շրջապատված էին ժանդարմներով, որոնք չկանգնելու նշան արեցին: Նրանք էլ շարունակեցին իրենց ճանապարհը` երբեմն գլուխները վախով մեր կողմ շրջելով: Քանի որ ճանապարհը մեկն էր, մեր ձիերը քշում էինք նրանց հետևից: Իմ տեսած պատկերն ու դրա արդյունքը նկարագրելու եմ:

Սա համարում եմ պատմության հանդեպ պարտականություն, ինչպես նաև ցանկանում եմ կանխել Մուստաֆա Քեմալի կառավարման դեմ բամբասանքը: Իրականում շատ գոհ եմ, որ չափազանց տխուր սկսած այս դեպքին նույն ցավով չեն պատասխանել: 

Երբ մեր ձիերը մոտեցան քարավանին, ամենավերջում ալեխառն բեղերով մի հայ էր մնացել: Նրա ֆեսը մուգ սևավուն էր,   որի գագաթը կանոնավոր կերպով կաղապարված էր: Սրունքներին փոքրիկ սև տաբատ կար, որի հետևի կողմը պարկ էր:

 Երբ մենք մոտեցանք, պիջակի կոճակները հարգանքով կոճկեց: Մի կողմ քաշվելով` խոնարհվեց: Հետո երբ իրեն հավասարվեցինք, մինչև գետին կռացավ` ասելով. «Աստված երկար կյանք տա ձեզ, պարոնա’յք»: Եվ պատիվն արատավորող ոչինչ չխնդրեց: Սա արեց՝ միայն օսմանյան քաղաքավարության անհրաժեշտությունից դրդված: Միևնույն ժամանակ ետ շրջվելով՝ նայում էր իր առջև քայլող մի երիտասարդ կնոջ և նրա կողքի երեխաներին: Միգուցե այդ կինը նրա աղջիկն էր: Տարիքային տարբերությունն ու քնքուշ հայացքներն այդ էին մատնանշում: Բարևելով անցանք: Նույնիսկ Քերիմ բեյը ի սրտե և ուրախ բարևեց: Հայտնեց, որ մեր քարավանի առաջնորդն է: Բացատրեց, որ մենք որևէ վտանգ չենք ներկայացնում: Ձիերը քշեցինք,  հասնելով վերոհիշյալ կնոջն ու երեխաներին` Քերիմ բեյը նրանց ուսումնասիրեց: Համաձայն դասական չափանիշների` հայ կանանցից ոմանք շատ տգեղ էին, ոմնաք էլ, հակառակ մյուսների, շատ գեղեցիկ էին: Այս երիտասարդ կինը գեղեցիկ էր: Ժամանակի հայտնի դերասանուհի Էլիզե Բինեմեջյանի նման էր: Կարող էր սրտեր նվաճել, սակայն երեք երեխաների մայր, գյուղաքաղաքի բնակչուհի էր: Կիսակոշիկները կախել էր ձախ ձեռքի երկու մատներից: Քայլում էր ասեղնագործած սև գուլպաներով՝  առանց կոշիկի: Բարուրի երեխային աջ ձեռքով սեղմել էր կրծքին, մյուս երեխան կպել էր կնոջ ձախ արմունկին, իսկ երրորդը բռնել էր փեշը:  Այս տեսարանը  հիշեցնում էր  քանդակ կամ նկար:   Կինը մեզ ոտքից գլուխ չափեց և ոչինչ չասաց:

Այս  պատկերը 40 տարի շարունակ չմոռացա, սրանից հետո էլ, անշուշտ, չեմ մոռանա: Միայն հիշում եմ նրանց ձայներն ու հարցերը: Տխուր ձայնով անհանգստացած հարցնում էին.

-Ու՞ր են մեզ տանելու: Մեր վերջն ի՞նչ է լինելու:

Քերիմ բեյը, կարծես ներողություն հայցելով, պատասխանում էր.

-Պատերազմները տարատեսակ դժվարություններ են առաջացնում: Թշնամական բանակի մոտենալու պատճառով պետությունը ստիպված է նման միջոցներ ձեռնարկել:

Քանի որ ինքը Բոլուի ոստիկանապետն էր, գիտեր: Երդվում էր, որ իր ասածները ճիշտ են: Իր պատվով էր վստահեցնում: Հայերի կյանքը վտանգված չէ: Այս դժվար օրերն ավարտելուն պես անցնելու են նորմալ կյանքի:

Նրանց թողելով մեր հետևում՝ գնացինք: Ինձ երկար տարիներ հուզում էր Նալլըհանի բոլոր հայերի հետագա ճակատագիրը:

Վերջապես իմացա ճշմարտությունը: Ներկայում Քադիքյոյում դերձակությամբ զբաղվող մոր և նրա երկու աղջիկների հետ հաճախ հանդիպում ենք: Մայրը նույն օրը Նալլըհանի հայերի հետ միասին գաղթեցվել է: Եղել է մեզ հանդիպած խմբի մեջ:

 Տեսնում ենք, որ ողջ առողջ է: Ոչ մեկի կյանքի վրա ձեռք չեն բարձրացրել:

Աղբյուրը մասնավոր է: Ըստ Ս. Աթաօղլուի:

22.09.2010