Դերսիմի հայեր

 «Մեր հետևից ասում են` հայեր, ցեղասպանվածներ»

Թուրքիայում պատմության հետ առերեսվել ասելիս միտքը եկած առաջին տաբուն` «հայոց տեղահանությունների» ժամանակ տեղի ունեցածները, շրջանին առանձնահատուկ կարևորություն են հաղորդում: Փաստաբան Հյուսեին Այգունի խոսքերը բնորոշում են երկար տարիներ ի վեր ասվածը. «Երբ հայերին հավաքեցին, տեղահանության ու ջարդերի տարան, դերսիմցիները չափազանց հարգարժան վարքագիծ որդեգրեցին: Խըզըրի նման ժամանակին օգնության հասան շրջանի այս «հնամենի ժողովրդին». նրանց թաքցրեցին, մինչև Երզնկան տանելով` հանձնեցին ռուսներին և ապահովեցին նրանց անվտանգությունը»: Համաձայն պնդումների` շրջանում ապաստան գտած 20 հազար հայեր Երզնկայի վրայով կառուցված «ստորգետնյա երկաթուղու» շնորհիվ փախել են Ռուսաստան և փրկվել:

Եթե նույնիսկ այս պնդումները ճիշտ լինեն, ծնվելուց ի վեր Դերսիմի Ալանյազը գյուղում ապրող 84 ամյա Հըդըր Բոզթաշի խոսքերը կրկնապատկում են հարցերը. «Միրաքյան աշիրեթից ենք: Շատ նեղություններ ենք տեսել, դեռևս տեսնում ենք, չգիտեմ, արդյո՞ք մեր պապիկից անեծք ժառանգեցինք: Այստեղ մշտապես անվերջանալի խտրականություն կա: Հայրս 1915 թ. այստեղ է եղել, պապիկիս ոսկիներով նրանց համար հողեր են գնել, մեզ փրկել են: Ասել են` մեր փիրն եք, մեզանից եք: Աղջիկ ենք առել, աղջիկ ենք տվել: Կինս Հըրան աշիրեթից է, մեր փիրը նաև նրանցն է, բայց միևնույն է. մեր հետևից հայ, ցեղասպանված են ասում»: Հըդըր Բեյի որդին` Իմամ Բոզթաշը, 2004 թ. զոհվել է չբացահայտված հանցագործության արդյունքում, իսկ մյուս զավակները հեռացել են շրջանից, նա էլ է մտածել կնոջ հետ հեռանալու մասին, սակայն չեն գնացել, որովհետև «այստեղ միասին մեծացել են, այստեղին վարժվել են, ըստ էության` ուր էլ գնան, նույնն է լինելու»: Բոզթաշն ասում է, որ ոչ միայն 1915 թ. տեղահանությունների ժամանակ, այլև 1937-38 թթ. հող տալով փրկվել է: Ըստ էության՝ որոշ ժամանակ է, ինչ Թուրքիայում խոսվում է 1937-38 թթ. Դերսիմի դեպքերի մասին: Օսմանյան շրջանում` սուլթան Սելիմ Ահեղի ժամանակաշրջանից սկսած, «խնդրահարույց» շրջանի վրա 1937 թ. երեք ինքնաթիռ լիքը ռումբ է տեղացել: 1938 թ. Սեիդ Ռիզային, իր որդու և բազմաթիվ աշիրեթների առաջնորդների հետ միասին կախաղան են բարձրացրել: Կախաղանից հետո 1938 թ. օգոստոսի 15-ի գործողությունների ժամանակ հազարավոր մարդիկ մահացել և աքսորվել են: Միհրան Փրկիչը պնդում է, որ 1938 թ. ջարդերը ավելի դաժան բնույթ են ստացել այն պատճառաբանությամբ, թե «հայեր եք թաքցրել»:

18.09.2010

«Սաբահ»