Երկու օր է, ինչ Վանում եմ: Ինչպես որ կռահեցիք, եկել եմ` Աղթամար կղզում գտնվող Սուրբ Խաչ հայկական եկեղեցում մատուցվող պատարագին մասնակցելու:
Պատարագը քիչ առաջ ավարտվեց: Խառը զգացմունքներով վերադարձա Վանի 100-րդ տարի համալսարանի կողմից ինձ հատկացված հարկաբաժինը և հիմա այս հոդվածն եմ գրում:
Վանը հոյակապ քաղաք է: Վանեցիները չեն սիրում Վանա լիճը «լիճ» կոչել: Վանա «ծովի» համար ասում են. «Մի՞թե այսչափ մեծ լիճ է լինում. սա ծով է»:
Իրոք էլ, այնքա~ն գեղեցիկ է որ…
Քաղաքը, չնայած այստեղ գաղթած տարբեր ժողովուրդների ստեղծած խառնաշփոթին և ճարտարապետական աղետին, այնուամենայնիվ կախարդիչ գեղեցկության տեր է: Անխնամ և հոգնած: Այն, ինչ եկել է հայերից դատարկված յուրաքանչյուր վայրի գլխին, հասել է նաև այս քաղաքին. գնացողների հետքը կորցնելու ջանքերի շնորհիվ կորել ու անհետացել է նաև Վանին պատկանող շատ բան: Այժմ նահանգապետ Մյունիր Քարալօղլուի վճռական աշխատանքների և լայն մտահորիզոնի շնորհիվ ձգտում կա` պահպանելու այն, ինչ մնացել է, և դուրս հանելու հողի տակ անցածները:
Ահա կարևոր մի օրինակ՝ Վանի ամրոցի ճիշտ հետևում գտնվող շրջանում տեղ գտած հին Վան քաղաքը վերականգնելու նախագիծը:
Հին Վան քաղաքը լիովին քանդուքարափ է արվել 1915 թ. հայերի աքսորի ժամանակ. դա ակնհայտ երևում է նաև քաղաքի ավերակներից: Ներկայում տվյալ շրջանում հնագիտական աշխատանքներ են իրականացվում: Ասում են, որ շուտով ողջ թաղամասը վերածվելու է դիտարժան վայրի:
Նահանգապետ Մյունիր բեյի հետ իմ ունեցած հանդիպմանը բացահայտ հարցրեցի խաչի խնդրի մասին և ասացի. «Քաղաքականությա՞ն պատճառով քաշվեցիք. ինչո՞ւ նման գեղեցիկ միջոցառման ժամանակ աչք փակեցիք այդ թերության վրա: Մի՞թե վատ կլիներ, եթե բոյկոտ չլիներ, և Հայաստանի կաթողիկոսարանի գլխավորությամբ մյուս եկեղեցիներն էլ մասնակցեին»:
Վճռականորեն բացասական պատասխան տվեց. զգացվում էր, որ անկեղծ էր: Ըստ իր ասածների` Մշակութային և բնական հարստությունների պահպանման խորհրդից թույլտվություն էր ստացվել, և իրենց հրահանգ եկել, սակայն ժամանակ չէր մնացել խաչը տեղադրելու համար: Իսկապես էլ խաչի տեղադրումը հեշտ գործ չէ: Անհրաժեշտ է կառամատույց կառուցել և խաչը գմբեթին բարձրացնել: Պարզվում է` 100 կիլոգրամանոց երկաթե խաչը քամու ազդեցությամբ 500 կգ-ի չափ ծանրություն է ստեղծում և այլ նման բաներ: Ասաց, որ պատարագից հետո իրենց առաջին գործն է լինելու խաչի տեղադրումը: Նահանգապետ Քարալօղլուն հուսով է, որ գալիք տարի նախատեսվող պատարագի ժամանակ այլևս բոյկոտի հարց չի լինի, և մասնակիցների թիվը մեծապես կավելանա:
Ակնհայտ են նահանգապետի անկեղծությունը և գործադրած մեծ ջանքերը: Սակայն սույն թեմայի առնչությամբ ավելի վաղ գրածս հրապարակման մեջ էլ էի հայտնել. խնդրո առարկա եղող խաչն արդեն իսկ տարիներ առաջ պատրաստ է եղել: Եթե խնդիրը թույլտվությունն էր, ապա Մշակույթի նախարար պրն. Գյունայը անցած մայիս ամսին անձամբ էր ասել, որ այդ թույլտվությունը ստացվել էր: Բացի այդ՝ մենք մեզ չխաբենք. գիտենք, որ նախարարության կամ կառավարության ցանկացած կարգադրություն կարող է կյանքի կոչվել երկու օրում: Այսպես, օրինակ, Վանի ամրոցում գտնվող Սյուլեյման հան մզկիթը (թերևս հավասարակշռությունը պահպանելու նպատակով)վերականգնվել է 15 օրում և կրոնական արարողությունների համար բացվել Աղթամարի պատարագից ուղիղ մեկ օր առաջ: Ես համոզված եմ, որ խաչի այդ խնդիրը հաստատ առնչություն ունի հանրաքվեի հետ. Արդարություն և զարգացում կուսակցությունը ցանկանում էր այդ բարեփոխումներն իրականացնել և դա անելիս էլ գործել է քվե կորցնելու և ընդդիմության հանդեպ վախի ազդեցությամբ: Այսպես՝ նման նշանակալի իրադարձությանը մասնակցություն չցուցաբերվեց ոչ միայն կառավարական, այլև` անգամ նախարարի կամ խորհրադականի մակարդակով: Ամեն անգամ, երբ այցելում եմ Անատոլիա կամ էլ ամեն անգամ, երբ ականատես եմ լինում հայերի հետ կապված այսօրինակ որևէ դրական զարգացման, մի տեսակ հակասական զգացմունքներ եմ ունենում: Առաջինը լինում է տրամաբանական այն մոտեցումս, թե նման քայլերը, որքան էլ թերի և անբավարար լինեն, ամեն դեպքում մեկ քայլ առաջ են մեր գտնված տեղից: Դեռևս մինչ երեկ մեր եկեղեցիներին մի մեխ անգամ չէինք կարողանում խփել: Վաքըֆների գլխավոր տնօրինությունը, որպես հիմնավորում բերելով 36-ի հռչակագիրը, անօրինականորեն սեփականում էր մեր վաքըֆներին պատկանող գույքերը, այդ գույքերի շահույթով գործող մեր դպրոցները, կազմակերպությունները և հիվանդանոցները մեկ առ մեկ փակվում էին կամ էլ նյութական դժվարություն դառնում համայնքի համար:
Արադարություն և զարգացում կուսակցության իշխանության ժամանակաշրջանում պետության` փոքրամասնություններին ուղղված քաղաքականության մեջ բազմաթիվ բարելավումներ արվեցին` ԵՄ-ին համապատասխանելու ուղղությամբ: Պետության վերաբերմունքն սկսել է փոխվել. դա չենք կարող չնկատել, բայց մյուս կողմից՝ զգացմունքներս շարունակում են նեղել ինձ: Հետևյալը պատկերացրեք. ստիպված ես լինում քո եկեղեցում 95 տարի անց պատարագ անել` թանգարանի վերածված և խաչից ու զանգից զրկված վիճակում, և մի կողմից էլ պետք է այդ միջոցառումը դրվատող հոդված գրես: Քո եկեղեցին է` քեզնից գողացված, ավերված, խաչը` քանդված, որմնանկարները` քերված: Այն պետք է քեզ վերադարձնեն: Նույնիսկ չես կարողանում ասել, թե «Որտեղի՞ց է ծագել թանգարանի վերածելու այդ միտքը»: Ստիպված ես, տարին մեկ անգամ գալով ու պատարագ անելով, ստատիկ դեր կատարել` ողջ աշխարհին Թուրքիայի բարեփոխումների մասին պատմող այդ պերճաշուք տեսարանում: Հարկադրված ես, Վանի ամրոցից ներքև նայելով, որպես այդ քաղաքակրթության վերջին ներկայացուցիչներից մեկը եղող հայկական արմատներով քաղաքացի` տեղում տեսնել, որ մի ժամանակ այս կողմերում տասնյակհազարավոր հայեր են ապրել, որոնք ունեցել են հնադարյան մշակույթ, որից, սակայն, այլևս շատ բան չի մնացել` անխաչ Սուրբ Խաչ եկեղեցուց բացի…
Իրոք դժվար է, բայց և այնպես գիտես նաև, որ պետք է աջակցես, խոչընդոտ չլինես, երբ տեսնում ես, որ Վանի նահանգապետի պես մարդիկ, իրենց հնարավորությունից էլ վեր ջանքեր գործադրելով, փորձում են որոշ բաներ կարգավորել: Մնում ես երկու կրակի արանքում:
Կղզում զրուցում էի մի հայ ընկերոջ հետ: Հարցրի, թե ինչ տպավորություններ է ստացել Վանի բնակիչներից: Պարզվեց` շատերի հետ է խոսել: Ասաց. «Ինչպես բացատրեմ. բացահայտ չեն ասում, բայց շփոթահար են, նրանց մեջ մեծ սիրալիրություն և հետաքրքրություն է նկատվում հայերի հանդեպ»:
Ես գիտակցում եմ, որ այդ մարդիկ, թեկուզ և շփոթահար, տարտամ և ոչ բավարար, բայց և այնպես, մի տեսակ հայերից ներողություն խնդրելու միջոց են` պետության ու քաղաքացիների կողմից: Դրա արժեքն էլ չեմ անտեսում, բայց ախր այս միջանկյալ վիճակը, այս երկվությունը, այս զգացմունքները շատ են ծանր, եղբա’յրս: Անչափ դժվար է դրանք տանել:
Մարգար Եսայան
20.09.2010
markaresayan@hotmail.com
Leave a Reply