Ծպտյալ հայերի խնդիրը

Ծպտյալ հայերի խնդիրը – 1

 

                Մկրտիչ Մարկոսյանի

կողմից ուղարկվել է

2010 թ. հունիսի 18-ին:

 

Քիրվա’,

Այս պահին, երբ վարչապետ Էրդողանի կողմից որոշ ժամանակ առաջ մեծ ոգևորությամբ սկսված և ամեն պատեհ առիթի հնչեցված «Կանգնել չկա. շարունակե’լ ճանապարհը» կարգախոսով մեկը մյուսի հետևից օրակարգ բերված քրդական, հայկական, ալևիական, հոռոմական «նախաձեռնությունները», չգիտես ինչու, կասեցվել են, և այդպիսով միևնույն կաթսայում «աշուրեի» (թուրքական ճաշատեսակ) պես եփվելուց հետո այդ բոլոր «փաթեթները» այս անգամ հանկարծ «Ազգային միության նախագիծ» անվան տակ մտցվել են մի նոր «պատյանի», մի նոր «ծրարի», բոլորովին նոր մի «վարտիքի» մեջ, եթե մինչ այս պահը ձեռքով շոշափելի, աչքով տեսանելի մի «գարու չափ» անգամ առաջխաղացում չի նկատվել, եթե հնարավոր չէ այն նկատել, ուրեմն չե՞նք կարող ենթադրել, թե այդ «ազգային վարտիքի» փողքից «նախաձեռնության» փոխարեն «անպետք դարձած» այդ կոշտ, այդ «օրհնյալ» բանը կարծես թե հետզհետե սկսել է վատ հոտ արձակել:

Ըստ էության՝ առաջին փուլում քրդերի, հայերի, ալևիների և հոռոմների շուրթերին նախ մի մատ մեղր քսելու համար հրապարակներում ցուցադրված, այս   հարցի առնչությամբ կատարված «ցուցամոլություն»-ներից շատ ավելի այն կողմ, այսինքն` երկրի բոլոր «քաղաքացի»-ների` տարիներ շարունակ չորս աչքով սպասած, բայց և այնպես` ոչ մի կերպ ձեռք չբերված «դեմոկրատական» նախաձեռնությունների կողմնակիցների կողմից, եթե տեղին է ասել, «երեք կապիկները» խաղալուց հետո այս վազքուղիում բավարար չափով «նրբանկատություն» չցուցաբերածների ուղեղներում օրերից մի օր փչած լինելու պատճառով, այսպես կոչված, «մեկնարկված» սույն «նախաձեռնություն»-ների` այս պահին դեմ առած «պատին» եթե հայացք նետենք, կտեսնենք, որ «նախաձեռնություն» կոչված այս «բարբաջանքները» դեռ շատ ճանապարհ ունեն անցնելու:  

Ըստ էության՝ թեև անհայտ է, թե նախաձեռնություն-մախաձեռնություն կոչեցյալ այս «մեկ թիով», առանց «ղեկի», առանց «կողմնացույցի» ճանապարհ ընկած «մակույկը» այս ընթացքով ո՞ր նավահանգստում է ապաստան գտնելու կամ ամողջական և անվնաս մի փոքրիկ գյուղ  հասնելով` կարողանալո՞ւ է խարիսխ նետել, թե՞ ոչ, այնուամենայնիվ «խորը սառցարանում» պահված այս նախաձեռնություններից մեկն իրագործվեց Դիարբեքիրում, որի անունը վերջին քառորդ դարից սկսած ամեն անգամ հիշատակվելիս նախ և առաջ ոչ միայն արյան, արցունքի, ցավի, ճիչի և աղաղակի հետ է ասոցացվում, այլև շաղախված է դրանցով: Խոսքը «ԹՅՈՒՅԱՓ» գրքի ցուցահանդեսի մասին է…

Այն հանգամանքը, որ «ԹՅՈՒՅԱՓ»-ի հրավերն ընդունելով` այս տարի առաջին անգամ միևնույն տանիքի տակ հավաքված հրատարակիչներից բացի՝ գրողները ևս հնարավարություն ստացան, իրենց ընթերցողների հետ «դեմ առ դեմ» հանդիպելով, հարցազրույցների միջոցով իրենց մտքերը կիսել, հենց ինքը` «նախաձեռնությունն» է, որ կա:

Ժամանակն ավելի լավ ցույց կտա, թե այս տարածքում, այս երկրում (բառախաղ է. դիյար թուրքերենով նշանակում է երկիր. խոսքը Դիարբեքիրի մասին է) ողջ պատմության ընթացում անցած-գնացած զանազան մշակույթների «բնօրրանը» դարձած այս հնամենի քաղաքում առաջին անգամ կազմակերպված գրքի ցուցահանդեսին մասնակից գրողների և վերջիններիս հետ զրուցող ընթերցողների միջև կայացած երկխոսությունը այսուհետ ի՞նչ ընթացք է ունենալու:

Նախ՝ ճակատագրի հեգնանքով այս քաղաքի «Գյավուրների թաղամասում», այլ կերպ ասած` Հանչեփեքում ծնված, բայց մյուս կողմից էլ՝ մի ժամանակ այս երկրի Ներքին գործերի նախարարի աթոռին նստած, հիմա էլ ինձ ևս` որպես «քաղաքացի»,  «գերագույն մեջլիսում» ներկայացնող շատ հարգարժան, շատ հարգելի Մերալ Շեներ «հանըմէֆենդին» մի ժամանակ իր ընկալմամբ ևս` որպես ամենածանրակշիռ «հայհոյանք», ամենամեծ «վիրավորանք» կերած «հայի սերունդ» կնիքով «գրանցված» մեկը լինելով, գնացել է Ստամբուլ և այնտեղի հայկական դպրոցներում, թեկուզ և աննշան, հայերեն սովորել: Երբ նախ՝ իմ մայրենի լեզվով, ապա` թուրքերենով գրած գրքերս ցուցահանդեսի ժամանակ ներկայացնում էի տվյալ շրջանի բնակիչներին, նա մոտեցավ ինձ և որոշ ընթերցողներիցս գաղտնի, կարծես կաթոլիկ քահանայի առաջ ապաշխարելով, ասաց. «Հոջա’, տատիկս էլ է ձերոնցից»: Այն հանգամանքը, որ այդ «թաքուն», ծպտյալ «գաղտնիքների» պատճառով անկախ մեզանից հուզվելով` թաց աչքերով փարվեցինք իրար, մի՞թե պատմության քմահաճույքը չէր…

Այո’, քիրվա’, նախաձեռնություն, ցուցահանդես, գիրք-միրք, հայի սերունդ ասելիս մտքիս թելը կորցրեցի, իսկ և իսկ` վարչապետ Էրդողանի կողմից միայն իրեն հատուկ կերպով հաճախ ասված «Որտեղի˜ց՝ որտեղ» արտահայտությամբ ինքս էլ այս տողերը սևացնելիս, թերևս ակամա, ես էլ չեմ կարողանում հասկանալ, թե իրոք որտեղի˜ց որտեղ հասա, սակայն, ինչպես ասում են, խոսքը խոսք է բացում, այս թեմայով դեռ ասելիք ունեմ, բայց երևի` մյուս շաբաթ…

mmargosyan@hotmail.com

http://www.koxuz.org/anasayfa/node/6280

 

 

Ծպտյալ հայերի խնդիրը – 2

Մկրտիչ Մարկոսյանի կողմից ուղարկվել է 2010 թ. հունիսի 27-ին:

Քիրվա’,

Ես բոլորովին էլ մտադրություն չունեմ, վերոնշյալ վերնագրից ելնելով, «թաքուն», ծպտյալ հայերի մասին երկար-բարակ խոսելու: Առանց այդ էլ այս թեմայով, ավելի ճիշտ` այս «խնդրով» հետաքրքրվել ցանկացողները բոլորովին էլ կարիք չունեն մանրամասն ուսումնասիրություններ անելու, հաստափոր գրքեր քրքրելու, մանավանդ որ եթե համակարգիչ ասված այդ խաղալիքի կոճակներին սեղմելով` նորին մեծություն “google”-ի դուռը ծեծելու հնարավորություն ունեք, ապա երկու տըկտըկոց անելուց հետո լիքը էջերով տեղեկություններ պատրաստ սպասում են Ձեզ:

Ըստ էության՝ 1915-ի ապրիլի 24-ից առաջ Ստամբուլում բոլոր շրջանակներից 234 հայ «մտավորականների»` մեկ գիշերում հանկարծակի ձերբակալություններով սկսված, ապա` հետզհետե «մեծ աղետի» վերածված այդ «տեղահանության» դեպքերի ընթացքում, հատկապես համիդիյե գնդերի հեղինակած բռնությունների արդյունքում սպանվածների «համրիչը», «թվա»յին չափանիշը քննարկելով` դա էլ իբրև մեծ վարպետություն, ստորացուցիչ սակարկության են ենթարկում, եթե մի կողմից այս հարցի ողբերգականությունը, խղճի հետ հաշվի նստելը աչքաթող անողների այդ հնացած, կարծրացած մտայնությունը մի կողմ թողնելով` նայենք խնդրի բուն էությանը, ապա դառը ճշմարտությունն այն կլինի, որ Անատոլիա ասված այս շրջանի հնամենի ժողովուրդներից մեկը եղող հայերի անունն անգամ, համենայն դեպս` այս տարածքներում, չի մնացել…

Այսի՞նքն…

Այսինքն` «Միություն և առաջադիմություն» սպայակույտի գլուխն անցած Թալեաթ-Էնվեր-Ջեմալ «տրիումվիրատ»-ի, այդ «հոյակապ եռյակի» հեղինակած տեղահանության, աքսորի, սպանդի, կոտորածի կամ էլ «այսպես կոչված ցեղասպանության» օգտին ծախսած հանճարեղ «բնութագրման» արդյունքում այս հողերից քերված ու դեպի «անհայտություն» ուղարկված հայերի մեջ բախտի բերմամբ մազապուրծ «սրից փրկվածներն» էլ թեև թուրք-քրդական ինքնության տակ ժամանակի ընթացքում հալչելով` ուծացվել են, բայց մյուս կողմից էլ՝ նրանց շարքերից մեր օրերը հասած «նստվածքներն» էլ «թաքուն», ծպտյալ հայերի շարքերում, նույնիսկ եթե տեղին է այդպես ասել, ապրել են «երկու կրոնից անկախ»…

Օրինակ՝ ես ինքս էլ տարիներ անց թե’ իմ մայրենի լեզվով և թե’ թուրքերենով գրած իմ հոդվածներով (ինչպես ասում են` «Ձուկ չեղած տեղում խեցգետինն էլ է ձուկ») ամեն անգամ, երբ որպես քիչ թե շատ գրող, այցելում եմ իմ ծննդավայր Դիարբեքիր, ավելի ճիշտ՝ իմ տված յուրաքանչյուր հարցազրույցից հետո երբ լսում եմ «Հոջա’, պարզվում է` իմ տատն էլ է հայ» ոճով ապաշխարումները, այդ իրավիճակի առաջ ոչ միայն ապշում եմ, այլև, ինչպես մեր շրջանի ժողովուրդն է ասում, համրանում:

Ահա և վերջերս Դիարբեքիրում առաջին անգամ բացված «ԹՅՈՒՅԱՓ» գրքի ցուցահանդեսի ժամանակ ծանոթացածս «ծպտյալ» հայերից մեկի` ինձ ուղղված նամակը կամ էլ նրանց մեջ հազարավորներից ընդամենը մեկի օրինակը, որպես մարդկանց խրատ, ստորև բերելով` ցանկանում եմ ամփոփ կերպով ներկայացնել նման մարդկանց` տարիներ շարունակ ունեցած հոգեվիճակը, նրանց ապրած «դրաման».

«…Ես ծնվել եմ Հանիում, թուրքերենը սովորել եմ տարրական դպրոցում: Մինչև որոշակի տարիք սովորական քրդի պես ես էլ եմ ապրել` առանց իմանալու, թե ով եմ: Տատիկիս  հայ լինելու մասին տեղեկացել եմ գիտակից տարիքում: Մեծ մայրս ունեցել է մի տղա և երկու աղջիկ երեխա, իր դուստրերից մեկն էլ մայրս է: Այդ ընթացքում պապս երկրորդ անգամ է ամուսնացել, մի բան, որ մարդկային տեսանկյունից բոլորովին էլ ճիշտ չեմ համարում, և հաճելի բան չէ: Որից հետո սկսվել են 1925 թ. շեյխ Սայիդի շարժմանը հետևած աքսորները… Բեյ լինելու պատճառով մեր ողջ ընտանիքին աքսորում են Թուրքիայի տարբեր շրջաններ` այդպիսով ընտանիքը մասնատելով. այն դեպքում, երբ մայրս ու հայրս, հորեղբորս թոռները և նրանց հայրերը Ստամբուլ են աքսորվում, մայրերն ուղարկվում են Իզմիր:

Տարիներ անց հրապարակված համաներմամբ ընտանիքս վերադառնում է իր հայրենի տարածքներ: Վերադարձը կատարվում է գնացքով: Ճանապարհորդությունն ավարտվում է Նուսայբինում: Մայրս և իր եղբայրները այդ վերջին ուղևորության ժամանակ Նուսայբինում վերջին անգամ հանդիպում են իրենց մայրերի հետ: Դա մեր կողմերի քուրդ ու հայ ժողովուրդների համատեղ կյանքից մի դառը պատառիկ է:

Ինչու՞ եմ Ձեզ գրել, և ի՞նչ է իմ ուզածը:

Միակ բանը, որ ուզում եմ, մայրական տատիս գերեզմանին գեթ մեկ անգամ այցելելն է, նրա երեխաներին տեսնելը (եթե կան այդպիսիք), եթե ընդունեն, իր տղաներին` քեռի, աղջիկներին էլ` մորաքույր ասելը: Դա է իմ միակ ցանկությունը:

Մայրական տատիս անունը Մենևշե է (աղջկական անունը չգիտեմ. մեր ընտանիքում հենց այդ անունով է հայտնի):

Ասում են, որ նա հայ է:

Պապիս անունը Մեմդուհ բեյ է:

Մենք ճանաչված ենք որպես Թեմուր բեյի սերունդ:

Ես հանիցի Համդի բեյի թոռն եմ»:

http://www.koxuz.org/anasayfa/node/6341 

 

 

 

 Մեկնաբանում է Սուաթը 

06.27.2010

 

Հարգարժա’ն Մկրտիչ Մարկոսյան…

                «Դավանափոխ» կամ էլ «ծպտյալ» ժողովուրդների միջից… ամենաշատը, ում մասին կցանկանայի խոսել, հայ ժողովուրդն է, ապա` հույները…

                Կհարցնենք, թե ինչու, այնպես չէ՞…

                Հրեա «հավատափոխները» կա’մ սեփական կամքով են դավանափոխ եղել… այսինքն` ձևացնում են, թե «դյոնմե» են, կա’մ էլ «կրոնափոխվել» են հավատքի պատճառով…

                Դա էլ ընդգծում եմ որպես սաբաթայականության անհրաժեշտություն…

                Բայց…

                Այս տարածքներում… օսմանյան շրջանի վերջին տարիներն էլ ներառյալ… հատկապես հանրապետական շրջանում հայերն ու հույները… «հավատափոխվել» են «ստիպողաբար»… քանի որ այլ միջոց չէր մնացել գոյատևելու…հատկապես կանայք ու աղջիկները, ինչպես նաև` որբ մանուկները…

                Ստորև օրինակներ եմ բերելու` այնպիսի դեպքերում չօգտագործելու պայմանով, ինչպիսիք են, օրինակ, հայոց կոտորածները…

                1923 թ. «հարկադիր» փոխանակման ժամանակ… եղել են նաև «կողովված» քրիստոնյա թուրքեր, որոնք նույնպես այսօր «հավատափոխվել» են Հունաստանում…

                Անշուշտ, դրա պատասխանատուն դարձյալ օսմանյան և հանրապետական կառավարություններն են… քանզի «դյոն»մե գործողությունն սկսվել է Անատոլիայում… որպես քրիստոնյա «ստիպողա»բար աքսորելը` ևս…

                Որպեսզի ինձ սխալ չհասկանան, վերոնշյալ պարզաբանումներից հետո ցանկանում եմ տալ հետևյալ հարցերը.

1. Արդյոք կարո՞ղ ենք ասել, որ Համշենի ժողովուրդը հայերից կրոնափոխ եղած սերունդներ են…  Արդյոք դրա պատմական գործընթացը չի արձանագրվել այն պատճառով, որ տարբերվու՞մ է 1915-ից հետո տեղի ունեցածներից: Սրա վերաբերյալ ինքս բնորոշում տալով`  չեմ ուզում սխալվել:
2. «Բագրատունիներ». այս անունը հիմնականում հայտնի է Արևելյան Հայաստանում, Թուրքիա կոչվող հողերում հայտնի չէ: Կարծում եմ՝ մեկ այլ անվամբ կոչվում է նաև Բագրատունյաց արքայատոհմ, ասում են, որ նրանց Անատոլիա են արտաքսել կամ թեթևակի հրել հետագայում…

Ասում են, որ նրանք հրեա են եղել և ապրել որպես հայ ծպտյալներ: Ենթադրում են, թե նրանց արմատները հասնում են մինչև Բաբելոնից արտաքսում: Դարձյալ եթե այս մասին տեղեկություններ ունեք, կհաղորդե՞ք: Այսօր ապրողներն էլ գործառնական տեսանկյունից կարող են լինել ոչ միայն հօգուտ հայ ժողովրդի, այլև` ի վնաս…

Ասում են, թե Հայոց ցեղասպանության տարելիցներին այրում են «թուրքական» դրոշը, բայց նաև ասում են, որ այս դրոշի աստղը Դավթի աստղի ձևով է պատկերված:

Եթե այս մասին էլ տեղեկություններ ունեք, կխնդրեի, որ հաղորդեիք ինձ…

Հայկական հարցն ինձ հետաքրքրում է թե’ որպես մի ռադիկալ-դեմոկրատի և թե’ անձնական խղճի տեսանկյունից…

Հորս կողմի գյուղը գտնվել է Անթալիայի Բոզովա (հին հայկական անունով` Զիվինդ-փազար) գավառում… և գյուղական տան ուղիղ առջև եղել է հին հայկական գերեզմանոցը… որն անչափ հին է… այն հայտնի է որպես հայկական գերեզմանատուն… բայց տեղեկություններ չկան այն մասին, թե այստեղ մինչև երբ են հայեր եղել…

Ծնվել եմ դարձյալ Անթալիայում… մի զորանացի հետևում գտնվող տանը… այդ տունը պապիս ավագ քրոջն է պատկանում…, որի ամուսինը նախկին զինվորական է` ծագումով արաբ, և տունը հայկական է… այսինքն` բռնագրավված է… դա ինձ համար խղճի հետ հաշվի նստելու հարց է… ես չգիտեմ` արդյոք իմ ընտանիքը մեղքի բաժին ունի այդ հարցում… բայց այն հանգամանքը, որ ես ծնվել եմ, չգիտեմ, ասենք` բռնագրավված մի տանը, ինձ համար խղճի պարտք է` հայ ժողովրդի հանդեպ… և շատ վաղուց… մարսելաբնակ հայերի` ինձ ցուցաբերած մոտեցումը կարելի է բնորոշել որպես սիրո և միմյանց հասկանալու-հասկացվելու արտահայտություն… մի բան, որը պատիվ է բերում ինձ…

Սիրով և հարգանքներով` Սուաթ:

06.27.2010

http://www.koxuz.org/anasayfa/node/6341