Անկարայի «Մտքի ազատության նախաձեռնություն» խմբակի նախաձեռնած «Հրանտի թողած տեղից առաջ և հետո. 1915 թ. ժխտում և առերեսում» գիտաժողովում ելույթ ունեցած դոկտոր, պրոֆեսոր Ֆիքրեթ Բաշքայան ասաց, որ գիտաժողովում քննարկել են 95-ամյա սուտը: «Հրանտի թողած տեղից առաջ և հետո. 1915 թ. ժխտում և առերեսում» գիտաժողովն սկսվեց կոտորածների ժամանակ իրենց կյանքը կորցրածների հիշատակը հոտնկայս հարգելով, որից հետո դոկտոր, պրոֆեսոր Ֆիքրեթ Բաշքայան հանդես եկավ բացման խոսքով: Բաշքայան, ով վերլուծեց տիրող հասարակարգի հարյուրամյա տաբուն, ասաց. «Այստեղ քննարկելու ենք 95-ամյա սուտը: Այսօր այստեղ մեր անելիքը լինելու է հասարակարգի տաբուներից մեկը չեզոքացնելը, ավելի ճիշտ` այս բնագավառում կատարված ջանքերին մասնակցություն ցուցաբերելը և այստեղ մի նոր սկզբի հիմքը դնել»: Բաշքայան ասաց, որ փակելու են պաշտոնական պատմագրության էջը, և մատնանշեց, որ դա արել են պաշտոնական պատմագիրները:
Պետք է ցույց տանք սուտասաններին
Բաշքայան ասաց, որ պաշտոնական պատմագիրները երկու միսիա ունեն. Առաջինը` սևացնել, երկրորդը` մաքրելով փայլեցնել: Նա նշելով, որ պաշտոնական պատմագիրները պարտավոր են «փառահեղ անցյալ» կերտել, ասաց հետևյալը. «Մարդիկ ասում են` «իմ պապերը նման բան չեն արել», սա ասել տվողը պաշտոնական պատմագրությունն է: Դա անում է` անցյալը փայլեցնելով: Լավ, ինչպե՞ս եղավ, որ այս սուտը կարողացավ այսքան դիմանալ: Այս անհաջող դեպքը, այս ողբերգությունը ընթացք է ստացել օսմանյան վերջին շրջանում` 1915 թ.: 1923 թ. էլ` հանրապետության հիմնադրումից հետ, ինչու՞ հանրապետությունը չկարողացավ այս խնդիրը, ինչպես որ հարկն է, կսրգավարել, որովհետև 1923 թ. միայն իշխանության հեղաշրջում եղավ, և սրանով նոր բան չէր կարող լինել: Արդյունքում այս ոճրագործությունների մեղավորները հանրապետության շրջանում զբաղեցրեցին պետական բարձր պաշտոններ, և հնարավոր չէր ասել` «մենք չարեցինք»: Իսկ մյուս խնդիրն այն է, որ ենթադրվում էր տիրող հասարակարգի երկերեսանիության հետ նաև իմպերիալիստական երկրիների երկերեսանիության բախում: Տաբուն կապեց նաև նորմալ մարդկանց ձեռքն ու ոտքը: Երբ շարքային մարդիկ կարողանան քննարկել, մենք կհասնենք մեր նպատակին: Պատմությունը խուլ և համր չէ, շարունակում է լսել և խոսել: Եթե մենք տեր կանգնենք մեր պատմությանը, կարող ենք ցույց տալ սուտասաններին և տաբուներ կառուցողներին: Պատմությունը մեզ անկախ կդարձնի»:
Ստիպված ենք մաքրել
Նիստի ղեկավար, Հաջիթեփե համալսարանի դասախոս Սիբել Օզբուդունը ևս կարճ ելույթ ունեցավ: Օզբուդունն ասաց. «Անհրաժեշտ է, որ քննարկենք այս լռության, մոռացության, բնաջնջումների սարսափելի ասպեկտները: Մենք պարտավոր ենք: Եթե նույնիսկ սփյուռքահայերը հրաժարվեն իրենց այս պնդումներից, մենք ստիպված ենք սա մաքրել: Այս թունավոր արյունը մաքրելու պարտականությունը ընկնում է բոլորիս վրա»: Իսկ պրոֆեսոր Բասքըն Օրանը, ով հանդես եկավ պատմական ընդհանուր զեկույցով, նշելով, որ 1071 թ. և’ քրդերի, և’ հայերի տերերը թուրքերն են եղել, սակայն քրդերն ունեցել են մեկ տեր` ի դեմս օսմանցիների, իսկ հայերը` երկու տեր` ի դեմս մոտ տեր քրդերի և հեռու տեր թուրքերի: Օրանը նշեց, որ օսմանցիներն ու իթթիհադականները ծայրաստիճան աղքատության մեջ գտնվող արևելյան հայերի համար նույնիսկ ամենափոքր բարեփոխումը չձեռնարկեցին:
Ավանդույթը շարունակվում է
Գրող Ադիլ Օքայը իր ելույթի ժամանակ ասաց, որ չնայած տեղի ունեցած դեպքերին` հայերն ատելություն չեն տածում: Ադիլ Օքայը նշեց, որ հայերին սպանած մարդասպանների կողմից նաև Մուստաֆա Սուփհիների սպանվելու, այդ նույն մարդասպանների կողմից սեպտեմբերի 12-ի հեղաշրջումից հետո 1 միլիոն մարդկանց զնդաններ նետելու և դրանց մեծամասնությանը` 17 հազար քրդերի սպանելու փաստը ցույց է տալիս, որ Թուրքիայում կոտորածները շարունակական բնույթ են կրում: Օքայն ասելով, որ 1915 թ. իրենց պատիվը պաշտպանել ցանկացող մի շարք հայեր բանտերում ինքնահրկիզվել են, հիշեց նաև քուրդ բանտարկյալներին, որոնք նույնպես պատիվը պաշտպանելու համար Դիարբեքիրի բանտում իրենց այրել էին: Օքայն ուշադրություն հրավիրելով այն հանգամանքի վրա, որ օսմանյան շրջանի մեթոդները նաև շարունակվել են հանրապետությունից հետո, հավելեց, որ նախ և առաջ անհրաժեշտ է այս վերապրածներից ծնկաչոք ներողություն խնդրել:
Քրդերին չկարողացան ոչնչացնել
Սոցիալիստական կուսակցության առաջնորդ Մահիր Սայըն ասաց, որ Թուրքիայում հայերը միակ ազգը չեն եղել, որին ցանկացել են բնաջնջել. այս հողերը մաքրել են նաև հույներից, ասորիներն ու եզդիները ևս ենթարկվել են բնաջնջման, սակայն քրդերին չկարողացան ոչնչացնել: Քրդեր կոտորելով` չկարողացան ոչնչացնել: Սայըն նշելով, որ քրդերը դարեր ի վեր ապստամբել են, ասաց. «Այնպիսի տրավմա ենք տանում. մեր ողջ պատմությունը սուտ է եղել: Հայերի սպանդը զարգացել է ժողովրդավարության ջարդին զուգահեռ»:
«Չանքայա պալատն ու Աթաթուրքի տներն ամբողջությամբ փոքրամասնություններին են պատկանում»
Անկարայի «Մտքի ազատության նախաձեռնություն» խմբակի նախաձեռնած «1915 թ. ժխտում և առերեսում» խորագրով գիտաժողովում ելույթ ունեցած գրողներն ու ակադեմիկոսներն ասացին, որ Թուրքիան հատկապես պետք է առերեսվի սեփական անցյալի հետ և ներողություն խնդրի: Գրող Սևան Նշանյանն ասաց, որ ըստ էության, Չանքայա պալատն ու տարբեր վայրերում գտնվող Աթաթուրքի տներն ամբողջությամբ ոչ մուսուլմանների կոտորածների ժամանակ յուրացված սեփականություններ են: «Հրանտի թողած կետից առաջ և հետո 1915 թ. ժխտման և առերեսման» գիտաժողովի երկրորդ օրը տեղի ունեցած «Ի՞նչ և ինչպե՞ս պետք է արվի» խորագրով չորրորդ նիստի ժամանակ ելույթ ունեցած Խաչիկ Մուրադյանը, ով Բոսթոնում լույս տեսնող հայկական շաբաթաթերթի գլխավոր խմբագիրն է, ասաց. «Թուրքիայում կա սխալ ըմբռնում, ըստ որի` բոլորը կապված են թուրքական պետությանը»: Մուրադյանը նշելով, որ Հրանտ Դինքի մահը Թուրքիայում շրջադարձային կետ եղավ, ասաց, որ անհրաժեշտ է խնդիրը դիտարկել ժողովրդավարությունից այն կողմ անցնող հեռանկարով, այս տեսանկյունից արդարություն բառը մեծ նշանակություն կունենա: Մուրադյանը շեշտեց թուրք-հայկական խնդրի կարգավորման մեջ նախ և առաջ ներողություն խնդրելու, այնուհետև` փոխհատուցման, այսինքն` իրավունքների վերականգնման կարևորությունը` ընդգծելով, որ հայերի նկատմամբ մեծ անարդարություն է կատարվել:
Խնդրի աղբյուրը Ազգային անվտանգության համակարգն է:
Իսկ գրող Ռագըփ Զարաքոլուն ասաց, որ այս խնդրից ելք գտնելու համար կարևոր են ինչպես սահմանադրական, այնպես էլ պետության ներսում փոփոխությունները: Զարաքօլուն ասաց, որ նախ ստիպված են դադարեցնել ցեղասպանության խնդիրն Ազգային անվտանգության խնդիր համարելը, այնուհետև մատնանշեց, որ համաձայն Ազգային անվտանգության համակարգի` փոքրամասնությունների ներքին անվտանգությունը իրենց սպառնացող տարր է: Զարաքոլուն նշեց, որ որոշ երկրներ իրենք իրենց փրկել են այս համակարգից, մինչդեռ Թուրքիան դեռևս ազգային անվտանգության պետություն լինելուց դուրս գալու սուր ցավ է ապրում, 1915 թ. հետ առերեսումը ժողովրդավարության անցման համար իրական ներդրում է: Այնուհետև Զարաքոլուն շարունակեց` ասելով. «Երբ հաշվի կնստենք, այնժամ ոչ միայն հայերի, այլև ողջ Թուրքիայի համերկրացիների հանդեպ մեր հոգու պարտքը կատարած կլինենք»:
Հայերը հավասար չեն
Ակադեմիկոս Հենրի Թերոլթն ասաց, որ այս պահին աչքից վրիպել են բանակցությունների գործընթացն ու ազդեցությունը. առանց սրանք նկատի ունենալու` առողջ հարաբերություններ չեն ապահովվելու: Թերոլթի համաձայն` բանակցությունները սկսվել են Թուրքիայի կողմից Հայաստանի ռազմական զավթումով: Ցեղասպանությունն այս հարաբերությունները չի զարգացնելու, սակայն նվաճած պետության կողմից վերածվելու է ամողջական ոչնչացման: Թերոլթը հայտնեց, որ հանցագործները կարողացել են հասնել իրենց նպատակին, յուրացրել են զոհերի ողջ հողերն ու ունեցվածքը, այնուհետև շարունակեց. «Ցեղասպանությունը երկու առանձնահատկություն ունի, նախ` հայերը դեռևս գոյություն ունեն և թուրք ազգայնականների համար խոչընդոտ են հանդիսանում, որովհետև հայերն ընդդիմացան երկրորդ կարգի քաղաքացի լինելուն: Եվ երկրորդ` Թուրքիայիկողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչումով այս հարաբերությունը այլ հարթություն է տեղափոխվում: Սա նորից վնասելու է հարաբերությունները: Թուրքերն ու հայերը հավասար չեն»: Թերոլթը, պաշտպանելով այն տեսակետը, թե Օբաման հայերին և թուրքերին ազատ է թողել սեփական խնդիրները կարգավորելու համար, ավելացրեց, որ դա երկու ժողովուրդների տեսանկյունից ցավալի դեղատոմս է:
Գողությունը փաստաթողթ չունի
Գրող Թեմել Դեմիրերը հայտնելով, որ պաշտոնական պատմությունը ստեղծվել է մոռացության հիման վրա, ասաց, որ հայկական հարցը հիշեցման հարց է: Ավելացրեց, որ այս երկրում Հայոց ցեղասպանության փաստը նշելու համար Լինչի դատաստան է լինում, կա նաև քրդական հարց: Այնուհետև պարզաբանեց` ասելով` ցեղասպանության և հայերի ունեցվածքի յուրացման վերաբերյալ փաստաթուղթ չկա` «Գողությունը փաստաթուղթ կունենա՞»:
Չանքայա պալատը պատկանում է Քասափչյաններին
Դեմիրերն այն կարծիքին է, որ Հայոց ցեղասպանության հարցը չի լուծվելու խորհրդարաններում քննարկվելով. «Խնդիրը կարգավորվելու է Հրանտի առաջ քաշած տարբերակով` ժողովուրդների եղբայրությամբ»: Մատնանշելով, որ Չանքայա պալատը պատկանում է Քասապչյաններին, ասաց. «Ստիպված ենք ասել, որ սա զավթում է»: Դեմիրերը նշելով, որ հայկական ունեցվածքը ետ վերադարձնելու դեպքում կորցնողները լինելու են Թուրքիայի մեծահարուստներ, ասաց. «Հայկական հարցը կոլեկտիվ իրավունքի առանցքում քաղաքական խնդիր է: Ճիշտն ասած` ուժեղ լինելու ժամանակն է: Ասում ենք, որ Հայկական հարցը ճանաչելու և փոխհատուցելու հարց է, իսկ սրա պատասխանատուն թուրքական կապիտալն է»:
Թուրքիայի Հանրապետության քաղաքացիություն պետք է տրվի
Նշանյանը ասաց, որ անհրաժեշտ է` ամեն ինչից առաջ Թուրքիան ներողություն խնդրի, այնուհետև մատնանշեց, որ դա քաղաքակիրթ պետության համար անխուսափելի է: Նիշանյանը, հայտնելով, որ այս նորողությունը կիսաբերան չի կարող լինել, ասաց. «Անհրաժեշտ է, որ խորհրդանշական լինի: Օրինակ պետք է Հալասքար Գազի պողոտան փոխել և անվանել Հրանտ Դինքի պողոտա»: Նիշանյանն ասաց, որ Թուրքիան պետք է իր անցյալի հետ առերեսվի: Դա կարող է հայկական սփյուռքին Թուրքիայի քաղաքցիություն տալու ժեստ լինել:
Հրանտը հիանալի օրինակ էր
Բոսթոնում բնակվող Հարրի Բարսեղյանը, ում ընտանիքը փրկվել էր ցեղասպանությունից, հայտնելով, որ ժամանակ առ ժամանակ այցելում է Թուրքիա, իր կարծիքն արտահայտեց: Բարսեղյանն ասաց, որ երբ առաջին անգամ այցելեց Թուրքիա, քրդերի և թուրքերի միջև ծագած բախման պատճառով չկարողացավ բարձրանալ Արարատ լեռ, Արարատ բարձրացավ հետագա տարիներին: Բարսեղյանն ասաց, որ իր մայրն իրեն պատմել է ցեղասպանության մասին, և որ դրանք անտեղի չի ասել: Նա նշեց. «Ըստ իս` Հրանտը Թուրքիայի համար հիանալի օրինակ էր: Երբ մեր գյուղում այն քարերի վրայուվ զբոսնում եմ, մարմինս փշաքաղվում է: Երբ Թուրքիան ազատվի Հայկական հարցից, միջազգային ասպարեզում ավելի հարգելի կերևա»: Բարսեղյանը նշեց, որ Թուրքիայում ներողության հարցում մասնագիտացված անձինք կան, և ժամանակի հետ ղեկավար շրջանակներում էլ են սովորելու: «Անհրաժեշտ է, որ ղեկավարությունը ներողություն խնդրի: Տա աստված` ապագայում սա իրականանա: Անհամբեր սպասում եմ. ցանկանում եմ, որ հայերի և թուրքերի միջև լավ հարաբերություններ հաստատվեն: Ամենակարևոր հարցը փոխհատուցումն է, որովհետև անհրաժեշտ է իրավունքների վերականգնում»:
24/04/2010
«ԱՆՖ» լրատվական գործակալություն
Leave a Reply