Դերսիմը, Հայկազը և Պետրոսի պատմությունը

Այշե Հյուր

«Արի’ տեսնեմ, տղա’ս, անունդ ի՞նչ է»: Երեխան չի կարողանում պատասխանել: «Գրիր, մոլլա’ էֆենդի, գրիր` Իբրահիմի որդի Աբդուլլահ»:

Հոլանդացի քրդագետ Մարտին վան Բրուինեսսենի կարծիքով իրենց կրոնական արարողությունները թուրքերենով կատարող, թուրքական անուններ կրող, բայց առօրյա կյանքում քրդերեն կամ զազայերեն խոսող ալևիական աշիրեթները որոշակի անհանգստություն ու հետաքրքրություն են առաջացնում թե’ քրդերի և թե’ թուրքերի շջանում: Այդ անհանգստությունը հաղթահարելու համար թուրքական կողմը փորձել է ապացուցել, թե քրդերենն ու զազայերենն իրականում թյուրքական լեզուներ են, իսկ քրդական կողմը շեշտել է ալևիականության` իրանական արմատներ ունենալու հանգամանքը:  

Զազայերեն և քուրմանջի խոսվածքով արտահայտվող ալևի քրդերի կենտրոնը Դերսիմի շրջանն է: Այն դեպքում, երբ այսօր Թունջելի նահանգը և վերջինիս հարևանությամբ գտնվող Երզնկայի Քեմահ և Թերջան գավառներն ու Բինգյոլի Քղի գավառն ընդգրկող Դերսիմի արևմուտքում են բնակվում զազայերենով խոսող շեյհհասան աշիրեթները (ցեղերը), արևելյան մասում են ապրում այնպիսի ցեղեր, որոնց մեջ կան թե’ զազայերեն և թե’ քուրմանջի խոսվածքով հաղորդակցվող աշիրեթներ: Դերսիմից դեպի Բինգյոլ, հյուսիսային Մուշ և Վարթո, մինչև Կարսի արևելք հասնող աշիրեթներից ամենամեծերն և ամենահայտնիներն են հորմեք (խորմեք) և զազայերեն լեզուներով խոսող լոլան ցեղերը: Եթե դեպի ավելի արևմուտք գնանք, Սվասի (Սեբաստիա) Զարա շրջանում և շրջակայքում կհանդիպենք քուրդ-ալևի քոչգիրի աշիրեթին: Թեև նրանք զազա խոսվածքից առավել օգտագործում են քուրմանջի խոսվածքը, այնուամենայնիվ քոչգիրի աշիրեթը պնդում է, թե ազգակից է Արևմտյան Դերսիմի շեյհհասան աշիրեթին: (Ըստ քուրդ ազգայնամոլ դոկտոր Նուրի Դերսիմիի` քոչգիրի աշիրեթի լեզուն թեև առերևույթ քրդերենի բարբառ է թվում, սակայն այն մեծ դժվարությամբ է ընկալվում զազաների կամ էլ Դիրաբեքիրի քուրմանջիների կողմից): Դերսիմի աշիրեթներից թե’ զազայերեն և թե’ քուրմանջի բարբառով խոսողները բնակվում են Սվասի մյուս շրջաններում: Իսկ Մալաթիայում, Մարաշ-Էլբիստանում և Անթեփից (Այնթափ) դեպի հարավ` Սիրիա և Ադանա հասնող շրջանում ապրող քուրմանջի խոսվածքով հաղորդակցվող աշիրեթները պնդում են, թե կապ ունեն Դերսիմի հետ: Ենթադրվում է, թե բալաբանցիներն ունեն թուրքմենական ծագում, իսկ շեյհհասան, իզոլի, հորմեք և սադի ցեղերն ազգակից են այնպիսի աշիրեթների, ինչպիսիք են քուրեյշլին ու բամասորանը, և դարեր առաջ եկել են Խորասանից: Նուրի Դերսիմին նրանց կապում է բազմաթիվ քրդերի կողմից «քուրդ» համարվող ալևի հերոս խորասանցի Էբու Մյուսլիմի և Հաջը Բեքթաշիի հետ: Խորասանը հայտնի է որպես ալևիների հայրենիք: (Նշում. օսմանյան շրջանում Խորասանը չէր համարվում թուրքական հող): Ասում են, թե 1930-ական թթ. մի քանի աշիրեթներ իրենց համարում էին մոնղալական գրավումից առաջ Արևելյան Անատոլիա եկած Ջելալեդդին Հարզեմշահի զինվորների հետնորդները: 1930-ականների սկզբներին վերաբերող հետախուզական մի զեկույց արձանագրում է, որ Փյուլյումյուր շրջանի տարեց տղամարդիկ դեռ հիշում են Ջելալեդդին Հարզեմշահի մասին առասպելները, Դուժիք Բաբա լեռը համարվում է նրա գերեզմանը, և այդ պատճառով էլ նա միևնույն ժամանակ հայտնի է նաև Սուլթան Բաբա անունով: Ինչպես տեսնում ենք, շատ խառն է Դերսիմի քրդական, թուրքական և ալևիական պատմությունը: (Տե’ս Մ. Վան Բրուինեսսեն, «Իր ծագումը ժխտողը անարժան զավակ է», www.diyarbekir.net/:

Դերսիմը մյուս կողմից նաև հայերի հայրենիքն է: Անգամ հայ ուսումնասիրող Գևորգ Հալաջյանի կարծիքով, այն դեպքում, երբ 1600-ականներին Անատոլիան տակնուվրա արած Ջալալիի ապստամբությունների պատճառով առաջացած մթնոլորտից անհանգստացած դերսիմցի հայերի մի մասը գաղթել է դեպի արևմուտք, մյուս մասն անվտանգ գոյատևելու նկատառումով հոգևոր առաջնորդ Տեր Սիմոնի առաջնորդությամբ հավաքաբար անցել է ալևիականության, սակայն համայնքի ներսում շարունակել են պահպանել այնպիսի հին հավատալիքներ և ավանդույթներ, ինչպիսիք են Սուրբ Սարգիսը, Կաղանդը, Զատիկն ու Վարդավառը: Հալաջյանը, Դերսիմի անվան արմատները Տեր Սիմոնի հետ կապելով, որոշ առումով հաստատում է Հալաչօղլուի տեսակետը: Պատեհ առիթից օգտվելով` ցանկանում եմ ուշադրություն հրավիրել տարօրինակ զուգադիպությամբ տարբեր ժամանակաշրջաններում իրար նման ենթադրություններով հանդես եկած վերոհիշյալ հայ և թուրք ուսումնասիրողների  անունների նմանության վրա: Յուսուֆ Հալաչօղլուն, երևում է, շատ վստահ էր իր արմատների «զտարյուն թուրք» լինելու առումով, բացի այդ, հին ցեղերի և տոհմերի անվանումներից ելնելով` ասում էր, թե հնարավոր է որոշել ցանկացած ընտանիքի էթնիկ ծագումը: Այդ դեպքում մի՞թե հնարավոր չէ, որ Հալաջյան և Հալաչօղլու ազգանունները հատված լինեն անցյալի մի կետում: Անձամբ ես կարծում եմ, որ այդ անունների նմանությունը զուտ պատահականություն է, բայց եթե ելակետ ընդունենք Հալաչօղլուի մտային համակարգը, ապա նման հարց շատ հանգիստ կերպով կարող է առաջանալ, այնպես չէ՞:

Ի՞նչ է քո անունը

17-րդ դարի սկզբին տեղի ունեցածի պես մի բան էլ, ըստ զանազան աղբյուրների, պատահել է 1895-96 թթ. ջարդերի ժամանակ, որոնց, տարբեր աղբյուրների համաձայն, զոհ են գնացել 80 հազարից մինչև 300 հազար հայեր: Դարձյալ ըստ տարբեր աղբյուրների` 300 հազարից մինչև մեկ ու կես միլիոն հայերի սպանությամբ ավարտված 1915-16 թթ. կոտորածներից հետո նույնպես նման դեպքեր են գրանցվել: Այլևս գաղտնիք չէ, որ այդ աղետներից ինչ-որ կերպ մազապուրծ որոշ հայեր, ինչպես նաև` նրանց զավակներն ու թոռները իրենց հայրենիքում մնալու, բայց նույն բանը նորից չապրելու համար ստիպված են եղել թաքցնել իրենց ինքնությունը: Կան աղբյուրներ, ըստ որոնց` նման հայկական խմբերի թիվը հասնում է 100 հազարի: Դերսիմցի պատմագիր Գևորգ Երևանյանը «Չարսանջաքի հայերի պատմությունը» գրքում պատմում է «դավանափոխման» մասին հետևյալ պատմությունը. «Մի առավոտ չալմայավոր մի մոլլա կառավարության մի քանի պաշտոնյաների հետ եկել էր ժողովարանի բակը: Իր հետ բերել էր նաև տետր ու թանաք: Նրանց դեմքին նկատվում էր խորամանկ մի ժպիտ. «Արի տեսնե᾽մ, տղա᾽ս, անունդ ի՞նչ է»: Երեխան չի կարողանում պատասխանել: «Գրիր, մոլլա’ էֆենդի, գրիր` Իբրահիմի որդի Աբդուլլահ»: Մեկ ուրիշին է շրջվում և հարցնում. «Իսկ քո՞ անունն ինչ է»: «Անունս Հայկազ է»: «Ի՞նչ, շունշանորդի’: Հայկազ-մայկազ չկա: Քո անունը Դուրսուն է: Արի’, տղա’ս, ես քեզ մի գեղեցիկ անուն կդնեմ: Այսուհետ քո անունը Հըդըր է…»: Այդ կերպ 300-ից ավել հայ երեխաների` եկեղեցում սուրբ մեռոնով կնքված անունները փոխվում են, և դրանց փոխարեն թուրքական և իսլամական անուններ են դրվում: Մարդու կյանքում հակասական տեսարաններն անպակաս են: Հաճախ կյանքն ու մահը ծաղրում են իրար: Այդ երեկո մոլլայի և պաշտոնյաների հեռանալուց հետո որբերի միջից մի քանի համեմատաբար մեծ երեխաներ, թուղթ ու գրիչ վերցնելով, բեմ են ելնում և կատարված դրաման վերածում խաղի: Թուրքացած որբերի անունները բարձրաձայն ընթերցելով` ներկա-բացակա են անում. «Դուրսուն Ազատյան, Սյուլեյման Գրիգորյան, Հասան Խաչատրյան, Հըդըր Գոփոյան…»: Այդ անորոշ վիճակը տևում է մի քանի օր: Մեզ հագցված «դավանափոխության» գույնզգույն վերնաշապիկը ծվատվեց ու կորավ մեր անտեսանելի հոգիների կողմից: Մենք վերստին մնացինք մեր հարազատ անուններով, որպեսզի հիշվենք որպես «գյավուրի որդի գյավուր»…»:

Երևանյանի գրքից մեջբերենք «հավատափոխության» մի պատմություն ևս. «Մի ուրբաթ օր կառավարությունը մունետիկների միջոցով հրամայեց, որ փախստական հայ գյուղացիները հավաքվեն կալատեղում: Պահանջվում էր, որ Փերիի հայերը մզկիթ տարվեն և իսլամ ընդունեն, ասվում էր, որ հակառակ դեպքում անողոքաբար կկոտորվեն: Հետագայում իմացանք, որ Փերիում որպես գանձարկղի անվտանգության պատասխանատու աշխատած չմշկածագցի Նշան էֆենդին, օգտագործելով կայմակամի (գավառապետ) հետ ունեցած իր մտերմությունը, ներգործել է վերջինիս վրա և հարկադրել նրան մի ելք գտնել` հայերին սպասվող դառը ճակատագիրը կանխելու համար: Այդ առաջարկն ընդունած կայմակամը փադիշահի հրամանը կրող կեղծ հեռագրերի օրինակներ է տարածել, որում հաղորդվում էր, թե հայերին համաներում է տրվում, և որ նման ձևով հայերի արյունը թափածները պատժվելու են: Միաժամանակ ասելով, թե «Ճշմարիտ կրոնն ընդունած ամեն հայ ներվում է և փրկվում»` աշխատել է դա հարմարեցնել կենտրոնական կառավարության վարած քաղաքականությանը: Երբ մզկիթում մահմեդականություն ընդունելու համար հավաքված հայերից Սարգիս Հովսեփյանը` գլխին լաչակ կապած, բարկացած կերպով խաչ է հանում, միջամտում են, թե. «Իսլամով խաչ չեն հանում, ոչ թե այդպես արա, այլ` այսպես»: Խոջան էլ ասում է, թե. «Վնաս չունի, կամաց-կամաց նամազ անելը կսովորի»… Մըխսի Պետրոսին կալատեղում բռնելով` ծնկի են բերում ու փիադանցի Ալի Հայային հրամայում, որ մահմեդականացնի նրան: Ալին բղավում է, թե «Մըխսի’, սալավա’թ (բոլոր նամազների ամբողջությունը) արա», իսկ Մըսխին, խաչ հանելով և «Յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգվւոյն Սրբոյ» ասելով, հայերեն աղոթք է անում: Տեսնելով, որ այդ «թունդ գյավուրին» ահնար է դավանափոխ անել, որոշում են հենց այդտեղ սպանել, բայց արի ու տես, որ Ալի Հայան շատ էր Մըխսիի հետ հաց կերել և երախտագիտություն էր զգում վերջինիս հանդեպ: Շշնջում է Մըխսիի ականջին, թե «Ես կձևացնեմ, թե կրակում եմ քեզ, և կասենք իբր Մըխսիին չի դիպչում»: Այդպես մի քանի անգամ կրակելուց հետո ասել է. «Քանի որ Մըխսին սուրբ է, նրան գնդակ չի դիպչում», և այդպիսով մահից փրկել…» (էջ 374-384):

Ահա այդպես է փոքրիկ Հայկազը «դյոնմե» դարձել, իսկ տարեց Մըխսի Պետրոսը նման ձևով է փրկվել (արդյո՞ք փրկվել է) «դյոնմե» լինելուց: Մարդուն միայն հայ լինելու համար մահվան և դավանափոխության միջև ընտրություն անել ստիպողներին դատապարտելու փոխարեն այս հոդվածը  նվիրում եմ բոլոր նրանց, ովքեր, «դժբախտաբար» ասելով, հիշում են հայ լինելու մասին և դավանափոխությունը ներկայացնում որպես շատ մեծ մի ամոթ:

Նշում: Շնորհակալություն եմ հայտնում հարգելի Հովսեփ Հայրենիին, ով իմ ուշադրությունը հրավիրեց Գևորգ Երևանյանի գրքի վրա:

  http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=7452