Խոսում են Թուրքիայի «մյուս գույները» /2/

Կառավարությունը պետք է առերեսվի ճշմարտության հետ

Վարչապետ Էրդողանի այն խոսքերից հետո, թե «Մեր նախաձեռնություններն ուղղված են Թուրքիայի փոքրամասնություններին», բոլորի հայացքները սևեռվեցին Թուրքիայի հայերի վրա: Սակայն հայերը չեն կարծում, թե կառավարությունն անկեղծ է: «Ակօս» շաբաթաթերթի լրագրող Ալթուղ Յըլմազը նշելով, որ թեև Էրդողանն այցելել է հայոց պատրիարքին, սակայն Արամ Տիգրանը Թուրքիա չի բերվել, ասաց. «Այլևս ստիպված են առերեսվել ճշմարտության հետ»:

Ես այլևս պետք է հայերեն խոսեմ

Այս օրերին, երբ արդիական է Հայաստանի հետ սահմանի բացման «նախաձեռնությունը», ինչպես նաև` «Քրդական նախաձեռնություն», պաշտոնական պատմագրության ստվերի տակ իրենց լեզուն ու մշակույթը պահպանել ջանացող հայերը տկարանում են Թուրքիայում` ամեն անցնող օրվա հետ: «Ակօս» շաբաթաթերթի լրագրող Ալթուղ Յըլմազի և «Արաս» հրատարակչության խմբագիր Ռոբեր Քոփթաշի հետ քննարկեցինք այն հարցը, թե ինչպես են հայերը վերաբերվում «Հայկական նախաձեռնությանը», և ինչպիսի աշխատանքներ են իրականացվում` լեզվի ու մշակույթի ուղղությամբ:

Ռոբեր Քոփթաշը հայերենին, թուրքերենին և անգլերենին տիրապետող մի երիտասարդ հրատարակիչ է: Սեր է տածում այն լեզվի հանդեպ, որում տեղ չունեն ցեղապաշտ արտահայտությունները: Սիրում է բոլոր լեզուներով հորինվող երգերն ու գրական ստեղծագործությունները: Կարծում է, որ ժողովրդավարական նախաձեռնության գործընթացին քրդերի հետ մեկտեղ պետք է հաշվի առնվեն նաև մյուս ժողովուրդների պահանջները:

Հարց – Հայերը Թուրքիայում փոքրամասնության կարգավիճակ ունեցող ժողովուրդ են. նրանք ունեն այդ կարգավիճակից բխող այնպիսի իրավունքներ, ինչպիսիք են կրթության և հրատարակչության իրավունքները: Ինքդ օգտվու՞մ ես այդ իրավունքներից:

Պատասխան – Հայրս ծնվել է 1938 թ.: 1952-ին ընտանյոք հանդերձ տեղափոխվել են Ստամբուլ: Մայրս ծնվել էր Ստամբուլում, սովորել հայկական դպրոցներում: Բայց քանի որ հայրս հայերեն չգիտեր, մեր ընտանիքում միշտ թուրքերեն են խոսել: Ընտանիքս կրթություն ստացած մտավորական ընտանիքներից չէր: Ծնողներս մտահոգություն չեն ունեցել, թե «Մեր երեխաներին հայերեն սովորեցնենք»: Իմ մայրենի լեզուն եղել է թուրքերենը: Մինչև 7 տարեկան, երբ ընդունվեցի տարրական դպրոց, իմ` հայերեն իմացած բառերի քանակը չէր հասնում 3-5-ի: Ես ծնվել եմ Քուրթուլուշ թաղամասում, ընդունվել Էլմադաղում գտնվող հայկական դպրոցը: Մեծ դժվարությամբ հայերեն սովորեցի: Այն լրիվ նոր լեզու էր ինձ համար: Մի կողմից թուրքերեն կարդալ ես սովորում, մյուս կողմից էլ` հայերեն. շատ դժվար էր ինձ համար:

Հարց – Ինչպիսի՞ դժվարությունների ես հանդիպել քո կրթական կյանքում:

Պատասխան – Այսօր Ստամբուլում կան 19 հայկական դպրոց, բայց դա, բնականաբար, դեռ չի նշանակում, թե ամեն բան հրաշալի է: Սերնդեսերունդ թուլացել է հայկական համայնքը: Համայնք, որը տկարացել է մշակութային, լեզվական, գրական առումներով: Կրթության որակը բոլոր իմաստներով ընկել է: Երբ լավ ուսուցիչներն անցնել են թոշակի, նրանց փոխարեն եկողները լավ չեն տիրապետել հայերենին: Լուսավորյալ, մտավորական մարդիկ պետության ճնշման տակ հարկադրված են եղել հեռանալ երկրից: Հետևաբար, հանրապետական շրջանի այն կրթության որակը, որը հասել է իմ սերնդին, արդեն շատ ցածր է եղել: Երբ ավարտեցի լիցեյը, արդեն գիտեի և խոսում էի հայերեն, սակայն` շատ դժվարանալով: Այսինքն` Լոզանի պայմանագրով տրված իրավունքը քանի դեռ չի յուրացվել պետության ու հասարակության կողմից, չի վերածվում իրական իրավունքի: Լոզանը լուծում չէ: Իմ դեպքում էլ այդպես եղավ: Մինչև ՙԱրաս՚ հրատարակչատանը աշխատանքի անցնելս ո’չ հայերեն էի լավ իմանում, ո’չ էլ կարողանում հայերենին առնչվող որևէ բան անել` գրել-կարդալու առումով: Կարող եմ ասել, որ Արասը դարձավ իմ հայկական դպրոցը: Նման շանս չեն ունեցել այն ընկերներիս մեծ մասը, որոնց հետ միասին եմ մեծացել: Նրանք ներկայում ինձ չափ ազատ չեն կարողանում արտահայտվել:

Հարց – Լիցեյն ավարտելուց հետո հայ երիտասարդներն ի՞նչ առնչություններ են ունենում հայերենի հետ:

Պատասխան – Կարելի է բերել երկու` իրարից տարբեր օրինակներ: Մեկն այն է, որ ինձ պես նմանատիպ խնդիրներով զբաղվող մարդիկ շարունակում են առնչվել հայերենին, նրանցից ոմանք նույնիսկ ավելի են ամրապնդում իրենց գիտելիքները: Համայնքի գործունեությանը, որևէ երգչախմբին մասնակցողները շարունակում են հայոց լեզվի հետ հարաբերվել: Հայկական դպրոցներն ունեն շրջանավարտների միություններ, որտեղ ծավալվում են բազմազան սոցիալական, մշակութային գործունեություն: Նման վայրեր հաճախող մարդկանց թե’ համայնքային կապերն են ամուր լինում, և թե’ պահում ու պահպանում են լեզուն: Սակայն հայերենով գրական երկեր ստեղծող, երգեր գրող, լրագրությամբ զբաղվող մարդկանց թիվը չի անցնում ձեռքիս մատների թվից: Մեծ ետընթաց կա` մշակութային իմաստով: Այդ առումով իրավիճակը հուսադրող չէ:

Հարց – Նշեցիր, որ Ստամբուլում կա 50-60 հազար հայ բնակչություն: Դուք տպագրում եք նաև հայերեն գրքեր: Ինչպե՞ս են վաճառվում այդ գրքերը:

Պատասխան – Բնականաբար թուրքերեն գրքերի համեմատ հայերեն գրքեր ավելի քիչ ենք տպագրում, որովհետև այն դեպքում, երբ թուրքերեն գրքերը նախատեսվում են ողջ Թուրքիայի բնակչության համար, հայերեն ստեղծագործությունները հասանելի են միայն այն փոքրաթիվ համայնքին, որի մասին խոսեցի: Հայերենով գրքեր գնողներն են լինում հիմնականում միջնակարգ դասարաններում ու լիցեյներում ուսանող աշակերտները: Այս հարցում, իհարկե, կարևորվում են նաև ուսուցիչների ջանքերը:

Հարց – Ինչպիսի՞ն է հայկական դպրոցների վիճակը:

Պատասխան – Չենք կարող ասել, թե հայկական դպրոցները կարողանում են ինքնուրույն որոշումներ կայացնել և ըստ այդմ` ուսուցանել: Ամեն ինչ գտնվում է Ազգային կրթության նախարարության հոսկողության տակ: Օրինակ` երկար տարիներ հայերեն դասագիրք չենք կարողանում տպագրել: Երբ ես լիցեյում էի սովորում, այսինքն` 90-ականների սկզբներին օգտագործում էինք 1906 թ. տպագրված մի հայերեն դասագիրք: Բոլորովին այլ իրականություն արտացոլող մի գիրք էր այն: Ընթերցում էինք 80-90 տարվա վաղեմություն ունեցող մի գիրք և ոչինչ չէինք հասկանում, քանզի շատ խրթին էր թվում մեզ: Հենց այդ պատճառով էլ մեր մեջ համակրանք չէր առաջանում հայոց լեզվի և գրականության հանդեպ: Բացի այդ` հայկական դպրոցների փոխտնօրենները միշտ նշանակվում են Ազգային կրթության նախարարության կողմից:

Հարց – Ես էլ հենց դա էի հարցնելու: Ըստ իս` դա քաղաքական ճնշում է:

Պատասխան  – Իհարկե այդպես է: Խոսքը այն փոխտնօրենների մասին է, ովքեր ի պաշտոնե պարտավորված են ամեն ինչ հսկողության տակ պահել ու թույլ չտալ, որ դպրոցի ներսում դասերն իրենց բնական հունով ընթանան: Ասենք` ցանկանում եք բեմադրել մի հայերեն ներկայացում: Փոխտնօրենը կարող է ասել, թե «Այդ հայերեն տեքստը թուրքերեն թարգմանեք ինձ համար, և ըստ այդմ` բեմադրեք»: Նստում և անցնում եք բազմաթիվ էջեր ունեցող տեքստը թուրքերենի վերածելուն: Նման գլխացավանքներ չունենալու համար սովորաբար դա էլ չեք անում: Ուղղակի հայերեն ներկայացում չեք բեմադրում և վերջ: Եվ պատկերացրեք, որ դա տևում է 10 տարի: Այսինքն` մշակութային առումով ետընթացի մեջ որոշակի դեր են խաղում նաև պետության ճնշումները:

Իրականությունը նեղում է ղեկավարությանը

Բազմամշակութայնությանը և Թուրքիայի էթնիկ մշակույթներին նվիրված իր աշխատանքները համալսարանական տարիներից մինչ օրս շարունակող լրագրող-թարգմանիչ Ալթուղ Յըլմազը որպես «Դեպի հայկական գրականություն բացվող պատուհան» հայտնի ՙԱրաս՚ հրատարակչատանը 7 տարի որպես թարգմանչ աշխատելուց հետո Հրանտ Դինքի սպանությունից հետո աշխատանքի անցավ «Ակօս» շաբաթաթերթում` ի նշան «Ակօս»-ի հետ համերաշխության: Արդեն շուրջ 3 տարի «Ակօս»-ում աշխատող լրագրող Ալթուղը, ուշադրություն հրավիրելով այն բանի վրա, որ պետք է տարբերություն դնել բազմամշակութայնության և վերջինիս գաղափարի ջատագովը լինելու միջև, ընդունելի չի համարում, որ մշակույթները հիշվեն նոստալգիկ զուգորդմամբ:

Հարց – Սկսենք բազմամշակութայնության գաղափարից. ի՞նչ կարծիքի եք այս հարցի մասին:

Պատասխան – Նախ պետք է տարբերություն դնել բազմամշակութայնության և վերջինիս գաղափարի ջատագովը լինելու միջև: Մեկը քաղաքական տեսակետ է, իսկ մյուսը` առկա երևույթ, այդ երևույթը բնորոշող հասկացություն: Այն, ինչ ես եմ հասկանում` բազմամշակութայնություն ասելով, համատեղ ապրելն է` առանց տարբերություններից խրտնելու: Համատեղ ապրող խմբերը, հասարակությունները և ժողովուրդները շատ բնական կերպով հաղորդակցության մեջ են միմյանց հետ: Սակայն բազմամշակութայնության ջատագովությունը մի խոսք է, որը նոստալգիկ զուդորդումներ է առաջացնում: Վերջին 15-20 տարվա ընթացքում էթնիկ ինքնությունները Թուրքիայում դարձել են ավելի զգալի և տեսանելի: 80-ականների կեսերին սկսվածը, իրեն ավելի շատ գզացնել տվողը զարգացավ` քրդական շարժմանը զուգընթաց: Ընդդիմադիր ձախակողմյան շրջանակներն էլ հենց այս գործընթացում ծանոթացան այդ երևույթի հետ: Քանի դեռ մի կողմից քննարկվում և ուսումնասիրվում էր բազմամշակութայնության թեման, մյուս կողմից զարգացավ լիբերալ բազմամշակութայնության ջատագովության ընկալումը: Ես չեմ կարծում, թե այդ ընկալումը ելք է: Օրինակ` հենց այդ ընկալման արդյունքն է հայկական մշակույթը միայն «թոփիկ» ուտեստով սահմանափակելը, որը շատ սխալ է: Նման պարագայում անհնար է իրականության, պատմության, որևէ ժողովրդի մշակույթի հետ առերեսումը: Լիբերալ բազմամշակութայնության ջատագովությունը չի ուզում այդ առերեսումը և բավարարվում է հայկական մշակույթը թոփիկով սահմանափակելով: Մինչդեռ որքանո՞վ է հնարավոր խոսել Թուրքիայում բնակվող հայերի պատմության, մշակույթի և ինքնության մասին` առանց 1915-ի դեպքերը հիշելու: 1915 թ. իրադարձությունների մասին խոսելն ու քննարկելը տաբու է Թուրքիայում: Շարունակում է շատ լուրջ տաբու մնալ նաև Պոնտոսի խնդիրը:

Հարց – Ի՞նչ պետք է անի, օրինակ, պետությունը, որպեսզի լցնի Ձեր ասած բազմամշակութայնության գաղափարը: Ի՞նչ պետք է անեն նաև մշակութային գործիչները:

Պատասխան – Նախ անհրաժեշտ է, որ վերանայվի պատմության հանդեպ վերաբերմունքը: Ըստ իս` եթե պատմությանը նայենք ավելի ազնիվ ձևով, դա կարևոր քայլ կլինի,: Այսպես, օրինակ, պետք է դպրոցական դասագրքերից հանվեն ամեն տեսակի խտրականություն բովանդակող արտահայտություններն ու տեքստերը: Դա շատ կարևոր է, քանի որ, ինչպես հայտնի է, հենց կրթությունն է ձևավորում ամեն բան: Անպայմանորեն պետք է արվի այն, ինչ կոչվում է առերեսում պատմության հետ: Դա անհրաժեշտ է ոչ միայն հայերի, այլև Անատոլիայում ապրած բոլոր մյուս ժողովուրդների պարագայում: Անատոլիայում կան բազմաթիվ հայկական վանքեր ու եկեղեցիներ, որոնք գտնվում են ավերակ վիճակում: Վերջերս սկսվեցին մի շարք վերանորոգման աշխատանքներ, բայց դրանք շատ անբավարար են, և շատ կարևոր է նաև այն, թե ինչպես են կատարվել այդ աշխատանքները: Այսպես` վերականգնվեց Վանա լճի Աղթամար կղզում գտնվող Սուրբ Խաչ եկեղեցին, բացվեց, և եկեղեցու խաչն իջեցվեց: Հիմա ինչպե՞ս ենք դա հիմնավորելու: Նման մի բան էլ այն էր, որ Արամ Տիգրանն այս աշխարհից հեռացավ, բայց իր վերջին ցանկությունը չիրականացվեց:

Ինչպես նշեցի, Անատոլիայում գոյություն ունեն փլատակի վերածված հայկական եկեղեցիներ ու վանքեր: Թող վերականգնվեն դրանք: Այդ եկեղեցիները և վանքերը այս հողերի մշակութային ժառանգությունն են: Հայկական սփյուռքում կան բազմաթիվ հայկական կազմակերպություններ, ճարտարապետներ, արվեստի պատմաբաններ, շինարարներ: Թող թուրքերը համագործակցեն նրանց հետ: Թող սփյուռքահայերը գան և այդ մշակութային ժառանգությունը հնարավորին չափով օգտագործելի դարձնեն:

Հարց – Դու անգլերենից թարգմանություններ ես կատարում, տիրապետում ես նաև ֆրանսերենին: Երկար տարիներ աշխատում ես հայկական կազմակերպություններում, ինչպիսի՞ն է հայերենիդ վիճակը:

Պատասխան – Այսպես ասենք. «Արաս» հրատարակչությունը այն վայրերից մեկն է, որտեղ շատ լավ են խոսում հայերեն: Փայլինը ուսուցիչ է, շատ լավ է խոսում Թագուհին, իսկ Արդեշ եղբայրը արդեն իսկ շատ հարգված մարդ է: Այդ պատճառով էլ ականջներս լցված են,  բայց ծուլություն եմ արել և չեմ նստել ու պարապել: Սակայն դա համարում եմ իմ պարտականությունը. ես այլևս պետք է հայերեն խոսեմ: Իմ այդ ցանկությունը կապված է ոչ միայն ժողովուրդների եղբայրության հանդեպ իմ հավատքի հետ. ես ցանկանում եմ լեզու սովորել, և հայերենը հենց այն  այլըտրանքներից մեկն է, որոնք դրված են իմ առջև: Հայերենով կան ծովի չափ աղբյուրներ ու տեղեկություններ:

Վեջդի Էրբայ

«Դիջլե» լրատվական գործակալություն- DİHA

Ստամբուլ