Հրանտ Դինքին մեկ անգամ էլ սպանեցին

Թուրքիայի կառավարության` Դինքի սպանության առնչությամբ Եվրոպայի մարդու իրավունքների դատարան ներկայացրած պաշտպանական ճառում տեղ գտած արտահայտությունները համընկան մեղադրյալների «անիրավացի և սադրիչ» պնդումների հետ: Դինքը նացիստների հետ միևնույն նժարի վրա դրվեց:

Հրանտ Դինքի ընտանիքի` Եվրոպայի մարդու իրավունքների դատարան (ԵՄԻԴ) ներկայացրած հայցադիմումին ի պատասխան Թուրքիայի կառավարության ուղարկած պաշտպանական ճառում տեղ են գտալ սկանդալային արտահայտություններ: Կառավարության` ԵՄԻԴ ուղարկած գրության մեջ պաշտպանվեց այն տեսակետը, թե Դինքը դատվել է «թրքությանը վիրավորելու» համար: Դինքին թիրախ դարձրած և 301-րդ հոդվածով դատապարտվելուն պատճառ դարձած գրությամբ «Ակօս»-ին սպառնացած մեկի գործողությունը հավասարեցվեց Դինքի արածին: Պաշտպանական ճառում չբավարարվեցին դրանով, և Դինքի հարցում որպես նախադեպ ներկայացվեց մի նացիստ: Ի պատասխան այն պդնումներին, թե նախապես տեղյակ են եղել Դինքին ուղղված սպառնալիքների ու սպանության ծրագրերի մասին, սակայն նա պաշտպանության տակ չի վերցվել, աչքաթող արվեցին սպանությանն առնչվող այն փաստերը, որոնք բացահայտվել էին մինչ օրս. «Եթե Դինքին իրապես ու մոտիկից սպառնացած լինեին, նա թիկնապահ կպահանջեր»: Կառավարության կողմից ուղարկված պաշտպանության մեջ պնդվում է, թե Դինքի սպանության գործը և հետաքննությունը տարվել է «խորությամբ ու ազդեցիկ կերպով»: Այնինչ դատավարության ընթացքում որևէ նոր տեղեկություն ձեռք չի բերվել սպանության` կուլիսների ետևում եղած փաստերի մասին, բացի այդ` հասարակական պաշտոնյաների թղթապանակներում ևս որևէ արդյունք չկա:

Այդ պաշտպանական ճառին պատասխանեց Հրանտ Դինքի եղբայրը` Օրհան Դինքը. «Կառավարության պաշտպանությունը մեզ ապշեցրեց: Գործի թղթապանակում ևս մեղադրյալների դատապաշտպանները կամ էլ ավագ եղբորս դեմ պատիժ սահմանած դատարանները թրքության մասին իր խոսքերի առնչությամբ խոսում էին «անիրավացի սադրանքից»: Այս պաշտպանական ճառում նույնպես նման բնորոշում կա: Մեզ շատ զարմացրեց, անհանգստացրեց և հուսալքեց, որ թղթապանակում տեղ գտած մտայնությունը պաշտպանվում է կառավարության կողմից»:

Հրանտ Դինքը մահանալուց առաջ «թրքությանը վիրավորելու» համար իր դեմ սահմանված պատժի առնչությամբ դիմել էր ԵՄԻԴ, իսկ նրա սպանությունից հետո հանդես եկան ԵՄԻԴ-ին ուղղված մի նոր հայցադիմումով, որում բերվում էր այն փաստարկը, թե չնայած որ Դինքին ուղղված մահափորձի մասին ժանդարմերիան և ոստիկանությունը նախապես տեղյակ են եղել, սակայն չեն կանխել սպանությունը: ԵՄԻԴ-ն էլ այդ երկու հայցադիմումները միավորելով` ընդգրկել է մեկ դատական գործում: ԵՄԻԴ-ը Դինքի ընտանիքին ու դատական գործի մյուս կողմը հանդիսացող կառավարությանն էր հղել 9 հարց: Կառավարության` այդ հարցերին տված պատասխաններում կային բազմաթիվ սկանդալային արտահայտություններ:

Պաշտպանվեց Դինքին թիրախ դարձրած որոշումը

ԵՄԻԴ-ի` Դինքի սպանության առնչությամբ Թուրքիային հղած առաջին հարցը հետևյալն էր. «Արդյո՞ք Հրանտ Դինքի խոսքի ազատության և մասնավորապես պայմանագրի 10/1 հոդվածի համաձայն`տեղեկություն և միտք արտահայտելու իրավունքը խախտվել է` Վճռաբեկ դատարանի կողմից թրքությանը վիրավորելու համար վճիռը հավանության արժանացած լինելու պատճառով»:

Կառավարությունը վերոնշյալ հարցին և հարցի ածանցյալներին ուղղված իր պատասխանում պնդեց, թե կարևոր ու բավարար հիմքեր են եղել Դինքի պատիժը արդարացնելու առումով, և որ այդ պատիժը սահմանվել է` արտակարգ հասարակական անհրաժեշտությունից ելնելով: Հարցերի պատասխանը հետևյալն էր.

«Մահացել է, տուժած չի մնացել»

«Դինքի վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի Քրեական գլխավոր խորհրդի կողմից վավերացված և 301-րդ հոդվածին համապատասխան սահմանված դատապարտման առնչությամբ հարուցված դատը կարճվել է, և պատիժը վերջնականապես չի սահմանվել: Այդ իսկ պատճառով էլ Դինքը հայցադիմումով հանդես գալու իրավունք չունի (Իրականում Դինքի համար սահմանված պատիժը հաստատվել էր Վճռաբեկի Քրեական խորհրդի կողմից: Երբ այդ որոշումը հասնում է տեղական դատարանին, վերջինս այլընտրանք չի ունենում` դա վավերացնելուց բացի: Դատական գործը կարճվում է Դինքի սպանվելու պատճառով):

301-րդով հարուցված դատական գործը` որպես սպանության առաջին քայլ

Դինքի ընտանիքը ևս 301-րդ հոդվածով դատապարտված լինելու պատճառով ուղղակիորեն վնաս ստացած չլինելու համար չի կարող «տուժած» համարվել (Այդ դատական գործը, որի առնչությամբ կառավարությունը պնդում է, թե Դինքի ընտանիքը չի տուժել, ըստ մեղադրյալների` այդ սպանության առաջին քայլն էր, որովհետև այդ դատական գործից հետո բազմաթիվ մամլո օրգաններում, ինչպես նաև համացանցում հրապարակվում էր, թե Հրանտ Դինքը վարկաբեկել է թուրքական արյունը: Հրանտ Դինքը թիրախի վերածվեց այդ դատական գործի պատճառով: Դատական նիստերին մասնակցում էին ներկայում Էրգենեքոնի մեղադրյալ Վելի Քյուչյուքը, Քեմալ Քերինչսիզը, որոնք թքում-մրում էին նրան ու սպառնալիքներ տեղում: Դինքին սպանած Օգյուն Սամաստն իր ցուցմունքում ասում էր, թե իրեն սպանության դրդողը եղել է Յասին Հայալը, որն իրեն հայտնել է, թե Հրանտ Դինքը «վարկաբեկել է թուրքի արյունը»: Յասին Հայալը և մյուս մեղադրյալները նույնպես իրենց ցուցմունքներում, որպես Դինքին թիրախ դարձնելու փաստարկ, միշտ մատնանշել են հենց այդ խոսքը):

Նացիստական նախադեպը, որն ուղղակի ամոթահարույց է

ԵՄԻԴ-ը մինչ այդ հարմար է գտել Գերմանիայում մի նացիստական կազմակերպության առաջնորդի համար պատիժ սահմանել` վեջինիս` նացիոնալ­ սոցիալիզմը պաշտպանող մի հոդվածի պատճառով: Որևէ ժողովրդավարական հասարակությունում նման հոդվածները (Դինքին դատապարտելու տեղիք տված հոդվածը) հանդիսանում են ժողովրդին սադրելու հանցագործություն և խախտում են հասարակական կարգը: Եվրոպայի խորհրդի նախարարների կոմիտեն ունի մի որոշում, որը հանձնարարում է «արգելք լինել ատելության արտահայտություններին» Այնինչ Հրանտ Դինքի հոդվածի առնչությամբ տեղի ունեցած դատավարության ընթացքում հանդես եկած փորձագետների զեկուցումներում նշվում էր, թե  եթե հայացք նետենք Դինքի ամբողջական հոդվածին, ապա կտեսնենք, որ  այն «թրքությանն» ուղղված ոչ մի վիրավորանք չի բովանդակում: Իր այն արտահայտությունը, թե «Թուրքից դատարկվելիք և այն թունավոր արյան փոխարեն լցվելիք մաքուր արյունը գոյություն ունի հայի` Հայաստանի հետ հիմնելիք ազնվական երակում», քննադատություն էր` ուղղված հայկական սփյուռքին և մի խոսք, որը նպատակ ուներ բացահայտել նրանց ընկալման աննորմալությունը: Սակայն դատարանը դատապարտեց նրան, և Վճռաբեկ դատարանն էլ վավերացրեց այդ վճիռը: Վճռաբեկ դատարանի Քրեական խորհրդի կողմից մերժվեց նաև այն առարկությունը, որն արել էր Վճռաբեկի դատախազ Օմեր Ֆարուք Էմինաղաօղլուն` նշելով, թե Հրանտ Դինքի հոդվածում հանցանքի որևէ տարր չկա:

Դինքի պատժի համար որպես նախադեպ մատնանշված նացիստական կազմակերպության առաջնորդ Ալման Քուհնենը դատապարտվել էր հրեական ցեղասպանությունը ժխտելու և հետևյալ խոսքերի համար. «Բոլոր մեր առջև կանգնողներին մաքրելու ենք»: Քուհնենն իր հոդվածներից մեկում հետևյալն էր գրել.  «Ով որ այս դատին ծառայի, կարող է գործել: Ով որ դրա դեմ դուրս գա, մեզ կգտնի իր դիմաց և, ի վերջո, կմաքրվի»:

Վերոնշյալ հոդվածի համար իր երկրում պատժված Քուհնենի դատապարտվելուց հետո վերջինս 1988 թ. դիմել էր այն ժամանակ ԵՄԻԴ-ի գործառնույթներն իրականացնող Եվրոպայի մարդու իրավունքների հանձնաժողով, սակայն նրա հայցադիմումը մերժվել էր):

Պետությունը թաքցնում է, որ տեղյակ է եղել սպանության ծրագրի մասին

Դինքի ընտանիքի կողմից ներկայացված հայցադիմումի մեջ նշվում էր, թե Հրանտ Դինքը չէր պաշտպանվել կառավարության կողմից` չնայած իր ստացած սպառնալիքներին: Ընդգծվում էր, որ թեև ոստիկանությունն ու ժանդարմերիան նախապես տեղյակ էին եղել մահափորձի մասին, սակայն անհրաժեշտ միջոցներ չէին ձեռնարկել: ԵՄԻԴ-ն այդ կապակցությամբ հետևյալ հարցն էր հղել Թուրքիայի կառավարությանը. «Թեև հասարակական մարմինները նախապես տեղյակ են եղել, սակայն տվյալ շրջանի իրավասուները կատարե՞լ են արդյոք մարդկանց պահպանելու իրենց պարտակությունը` Դինքի դեմ իրականացված հարձակումը կանխելու համար»:

Հետախուզության ստերը

Պետությունը կյանքի իրավունքը պաշտպանելիս պետք է ունենա կանխարգելիչ միջոցներ ձեռնարկում պահանջող տեղեկություններ: ԵՄԻԴ-ի համոզմամբ կյանքի իրավունքի խախտման մասին խոսել կարողանալու համար անհրաժեշտ է պատասխանել հետևյալ հարցերին. «Արդյոք տուժածին իրապես ու մոտիկից սպառնացե՞լ են, արդյոք իրավասու մարմինները տեղյա՞կ են եղել դրա մասին, և արդյոք տրամաբանական միջոցներ ձեռնարկվե՞լ են այդ վտանգները կանխելու նպատակով»: Եթե Դինքին իրոք և մոտիկից սպառնացած լինեին, նա կդիմեր տեղի մարմիններին և կխնդրեր, որ իրեն պաշտպանեն:

(Հրանտ Դինքի սպանությունից հետո նրա համակարգչի ուսումնասիրության արդյունքում հայհոյանքներ ու սպառնալիքներ պարունակող մի թղթապանակ էր գտնվել: Նա իր ապրած «աղավնու անհանգստությունը» պատմում էր մահից անմիջապես առաջ գրած իր հոդվածում: Սակայն, կարծում էր, որ սպառնալիքներից մեկն էլ արվել էր 2006 թ. Ստամբուլի նահանգապետարանում` փոխնահանգապետ Էրգյուն Գյունգյորի գրասենյակում: Ազգային հետախուզության կազմակերպության երկու աշխատակից զգուշացրել էին Դինքին, որ վերջինս «ուշադիր լինի իր հանդեպ»: Ճիշտ էր, որ Հրանտ Դինքը թիկնապահներ չէր պահանջել, սակայն նա անտեղյակ էր, որ Անվտանգությունն ու ժանդարմերիան գիտեին սպանության ծրագրերի մասին:

Անվտանգության ուժերը սպանության ծրագրերի մասին տեղեկացվել էին մոտավորապես մեկ տարի առաջ: Դինքի սպանության գործի դատաքննության շրջանակներում պարզվեց, որ սպանությունը կանխամտածելու համար դատվող Էրհան Թունջելը ոստիկանության տեղեկատուն է եղել և կանոնավոր կերպով ոստիկանությանը տեղյակ է պահել իրենց ծրագրերի մասին: Տրապիզոնի անվտանգությունը նույնպես այդ հարցի կապակցությամբ իր ունեցած հետախուզական տվյալները հաղորդել էր Անվտանգության գլխավոր տնօրինությանը: Անվտանգության գլխավոր տնօրինությունն էլ, այն դեպքում, երբ օրենքները պահանջում էին, որ նման սպառնալիքի դեպքում պահպանություն ապահովեր, չէր արել դա և բավարարվել էր Տրապիզոնից ստացված տեղեկությունները Ստամբուլի անվտանգության տնօրինությանը հաղորդելով միայն: Այն փաստը, որ Էրհան Թունջելն ու հետախուզության մի ոստիկան հեռախոսազրույց են ունեցել սպանությունից անմիջապես հետո, բացահայտել էր, որ ոստիկանությունը նախապես տեղյակ է եղել, թե ինչպես էր կատարվելու մահափորձը: Բացի այդ` բացահայտվել էր նաև, որ Յասին Հայալի փեսան ևս մահափորձի պլանների վերաբերյալ տեղեկություններ էր տվել Տրապիզոնի նահանգային ժանդարմերիայի հրամանատարության հետախուզական պաշտոնյաներին, և որ այդ տեղեկությունները հասել էին Տրապիզոնի նահանգային ժանդարմերիայի հրամանատար, գնդապետ Ալի Օզին:

Իսկ մեր հիշողության մեջ պահպանված մի դրվագ խորհրդանշում է պետության պատասխանատվությունը այդ հարցում. ոստիկաններն ու ժանդարմները հերթով լուսանկարվում էին Դինքին սպանած Օգյուն Սամաստի հետ Սամսոնի անվտանգության տնօրինության շենքում, որտեղ ձերբակալված էր մարդասպանը):

Հավասարվեց սպառնացողի հետ

Դինքի` ատելության մեղք գործած լինելուն ուղղված Կառավարության պաշտպանության մեջ պնդվել է, թե «Ակօս»-ին սպառնալու համար ազատազարկման դատապարտված մեղադրյալի և Դինքի` թրքությանը վիրավորելու հանցագործության համար տրված պատիժը պետք է ընկալել նույն հարթության վրա: Պաշտպանական ճառում պաշտպանվեց այն տեսակետը, թե «Դինքը պետք է պատժվեր, իսկ սպառնացողը` ոչ»: «Թուրքական դատարանները Հրանտ Դինքի սպանությունից հետո «Ակօս» շաբաթաթերթին սպառնացած և ատելության արտահայտություններ բովանդակող նամակներ ուղարկած այդ երեք հոգուն տվել էին երեքական տարվա ազատազրկում: Եթե ընդունվի, որ մտքի ազատության պահպանումը պետության դրական պարտականությունն է, ապա պետք է ընդունվի նաև, որ տվյալ նամակներն ուղարկած անձինք վիճելի կերպով իրենց տեսակետն են արտահայտել, և պետք է ապահովվի նրանց գաղափարների պաշտպանությունը»:

Ըստ Օրհան Դինքի` նույն մտայնությունն է

Իսկ Հրանտ Դինքի եղբայրը` Օրհան Դինքը, վրդովված է Թուրքիայի պաշտպանական ճառից, որը ներկայացվել էր ԵՄԻԴ. «Կառավարության ներկայացրած պաշտպանությունը մենք նույնպես թերթերում ենք ընթերցել: Ես ապշած մնացի նրանից, ինչ կարդացի թերթում: Ավագ եղբորս վերջին երկու հոդվածները հենց այն պաշտպանությունն էր, որը նա ներկայացրել էր ԵՄԻԴ, քանզի ԵՄԻԴ-ն իր վերջին հանգրվանն էր ու վերջին հույսը: Այնտեղ արդար ճանաչվելով` ասելու էր, թե. «Տեսե’ք, դուք պնդում էինք, բայց դա այդպես չէր»: Նման որոշումը հանգստացնելու էր իրեն: Մեր` ԵՄԻԴ դիմելու ամենակարևոր պատճառն այն հանգամանքն էր, որ սպանությունից հետո անգամ նույն մտայնությունն էր պահպանվում: Ավագ եղբայրս այլևս չկա, բայց ԵՄՒԴ-ի որոշումը կարևոր է թե’ մեզ և թե’ իր ժառանգության տեսանկյունից: Կառավարության պաշտպանությունը մեզ ապշեցրեց: Դատական գործի թղթապանակում ևս մեղադրյալների փաստաբանները կամ էլ ավագ եղբորս դատապարտած դատարանները խոսում էին թրքությանն ուղղված նրա խոսքերի «անիրավացի սադրանքի» մասին: Այս պաշտպանական ճառում նույնպես նման բան ասելու ձգտում կա: Մեզ շատ զարմացրեց, անհանգստացրեց ու հուսալքեց այն, որ թղթապանակում տեղ գտած մտայնությունը պաշտպանություն է գտնում կառավարության կողմից»:

Հրանտ Դինքի այդ խոսքերը շատ տարբեր  կերպ ընկալվեցին

Իրականում շատ տարբեր էր Հրանտ Դինքի այն հոդվածի թեման, որի առնչությամբ պնդվում է, թե դրանում վարկաբեկվում է թուրքական արյունը: Շիշլիի Երկրորդ ատյանի դատարանում, որտեղ դատվում էր Դինքը` 301-րդ հոդվածով, փորձագետի զեկույցում հետևյալ կերպ էր բացատրվել հոդվածի բովանդակությունը. «Մեղադրյալին մեղսագրվող հանցանքի տեսակետից` նրա հոդվածաշարը կարդալու դեպքում ի հայտ է գալիս այն, ինչ նա ցանկացել է ասել` իր վերոնշյալ արտահայտություններով: Դրանց համաձայն` «1915-ին տեղի ունեցած իրադարձությունները ցեղասպանության բնույթի են: Այդ դեպքերը հայկական ինքնության մեջ թե’ տեղի ունեցած լինելու և թե’ հետագայում աշխարհի ցուցաբերած անտարբերության պատճառով լուրջ ավերածությունների տեղիք տվեցին: Հետագայում հայկական հասարակությունը այդ իրադարձություններն օգտագործել է` պաշտպանվելու համար, իսկ ժամանակի ընթացքում այդ դեպքերի ճշմարտությունը և աշխարհի կողմից դրանց ճանաչումը վերածվել են համառության: Այդ համառությունը, այսինքն` ցեղասպանությունը և դրա ճանաչման խնդիրը ժամանակի ընթացքում դարձել են հայկական ինքնության հիմնական տարրեր: Այդ վիճակը վնաս է տալիս հայկական ինքնությանը և սպառում այն. դա անառողջ հոգեվիճակի ցուցանիշ է:

…Հայերի միակ նպատակը չի կարող Թուրքիային և աշխարհին այդ դեպքերն ընդունել տալը: Հայկական ինքնության առողջությունը չի կարող ենթակա լինել այլ երկրների կողմից ցեղասպանության ընդունվել-չընդունվելուն: Դա սխալ մոտեցում է… Հայերի բոլոր ջանքերը «թուրքի վրա ճնշում գործադրելուն և ցեղասպանության ճանաչել տալուն ուղղելը ժամանակի կորուստ է, որը արգելք է դառնում ինքնության կազմավորման համար: Հայոց աշխարհը, այդ իմաստով, պետք է իրեն փրկի թուրքից»:

radikal.com.tr

15.08.2010