Գագիկ թագավորի Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին (Գագկաշեն)

Պատմական ակնարկ

«Մ.Թ. 1000 թ. վերջին Բարսեղ կայսեր օրոք էր, որ հայոց Գագիկ թագավորն այն ժամանակ ավերված մեծ Վաղարշապատ եկեղեցու մեծության և նախագծի նմանությամբ Անի քաղաքում Սուրբ Գրիգորին նվիրված եկեղեցի կառուցելու խանդավառությամբ էր տոգորվել»:

Տարոնցի Ստեփանոս Ասողիկ

Գագկաշենի մոդելն ըստ Թորոս Թորամանյանի

Ենթադրվում է, որ Գագիկ թագավորը (990-1020 թթ.) ընտրել է Անիի Մայր տաճարը նախագծած Տրդատ ճարտարապետին, որպեսզի կառուցի «հազարամյակի» եկեղեցին: Եկեղեցին հավանաբար կառուցվել է 1001-1005 թթ., այլ աղբյուրների համաձայն` կառուցվել է 990-1000 թթ.: Վերոհիշյալ Վաղարշապատ եկեղեցին կառուցվել է 642-662 թթ. ընթացքում, 10-րդ դարում երկրաշարժից ավերվել է:

Միջնադարյան Հայաստանի առաջին շրջանում ամենափառավոր ճարտարապետական կառույցը հիասքանչ Զվարթնոցի տաճարն է: Ինչպես պատմում է պատմաբան Ագաթանգեղոսը 4-րդ դարում Հայաստանի` քրիստոնեությունն ընդունելու նկարագրության մեջ, Զվարթնոցը կառուցվել է այն վայրում, որտեղ ենթադրվում է, որ հանդիպել են հայոց թագավոր Տրդատը և Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը: Համաձայն ավանդության` միևնույն ժամանակ եկեղեցին կառուցվել է, որպեսզի այնտեղ պահվեն սրբի մասունքները:

Ճարտարապետություն

Զվարթնոցի կոթողի հովանավորը և հավանական նախագծողը եղել է հայոց Ներսես 3-րդ պատրիարքը: Նա եղել է բյուզանդամետ և տաճարը նախագծել է ակնբախ, խառը և հիմնարար նորարությամբ համադրելով բյուզանդական և հայկական ճարտարապետական տարրերը:

Եկեղեցու տեսքը հարավից

Գագիկի եկեղեցու Տրդատի նախագիծը բաղկացած է քառանկյուն շրջանաձև խաչի նախագծից (շրջանաձև դրսի պատերի մեջ չորս բաց ապսիդ), որը ներառում է շրջանաձև «ամբուլատորիա՚ (ապսիդի մուտքի կսաշրջանաձև անցում) և ցույց է տալիս Զվարթնոցի բնօրինակի մեծությանը և հիմքի նախագծին մոտ նմանությունը:

Շրջանաձև արտաքին պատը   Շրջանաձև «ամբուլատորիայի» ներսը

Կառույցը երբեք ամբողջական չի եղել: 1013 թ. յուրաքանչյուր ապսիդի մեջտեղի երկու սյուներին բավականաչափ քանդակներ ավելացնելու հետ մեկտեղ՝ անհրաժեշտ է եղել սրանք հենակներով շրաջապատել և ամրացնել: Այս ամբողջականացման աշխատանքներն անհաջող են եղել, և եկեղեցին կարճ ժամանակ անց փլվել է:

Եկեղեցու ներսն այսօր  Ներսում ընկած սյան և սյան խոյակի խառնաշփոթ

13-րդ դարում փլատակների վրա և շրջակայքում փլուզված եկեղեցու քարերով կառուցվել են տներ: Ավելի ուշ եկեղեցու տեղը լցվել է հողով: 19-րդ նկատելի էր միայն հողակույտի վրայի մի քանի պատ: Արդեն Գագիկ թագավորի եկեղեցու վայրի մասին տեղեկություններն անհետացել են, և ասում են, թե եկեղեցու տեղը Անիի հայոց եկեղեցու խորհուրդն է ապաստանել:

1906 թ. Նիկողայոս մառը ավերակներում պեղումներ է կատարել: Պեղումների ժամանակ եկեղեցու նախագծի հետ մեկտեղ գտել են բրոնզե մոմակալ, մեկ ջահ և մի քանի կրոնական իրեր:

Կառույցի ուսումնասիրություն

Ինչպես նույն թվերին պեղված Զվարթնոցի եկեղեցուց, այնպես էլ այս եկեղեցուց մնացել է միան հիմքը, այդ իսկ պատճառով եկեղեցու արտաքին տեսքը հստակ չէ:

Գտնվել է Գագիկ թագավորի արձանը` ձեռքին եկեղեցու մանրակերտը, սակայն քանի որ մոդելի վերին հատվածը չեն կարողացել գտնել, եկեղեցու արտաքին տեսքը հայտնի չէ:

Ե´վ Անիի Գագիկ թագավորի եկեղեցին, և´ Զվարթնոցի եկեղեցին նման են եղել բարձր եռաստիճան գմբեթով կառույցի: Քառատերև ներքին հատվածը, երեք հարկի չափ վեր խոյանալով, ավարտվել է ճակատային մասի վրա կառուցված գմբեթով:

Ասում են, որ Գագիկ թագավորի եկեղեցու բարձր գմբեթը հիշեցրել է երկնակամարի տեսքը: 

Ներքևի հատվածը Զվարթնոց եկեղեցու ենթադրյալ մոդելն է:

 Կառույցի բարձրության մասին որոշում կայացնելը ավելի դժվար է, քանի որ ձեռքի տակ շատ քիչ ապացույցներ կան:

Գագկաշեն                                                                                Զվարթնոց

Բազմաթիվ ենթադրյալ մոդելներ են գծագրվել: Հարցը, որի շուրջ համաձայնության չեն եկել, այն է, թե երկրոդ հարկը շրջանաձև՞ է, թե՞ քառատերև: 1990-ականներին ճարտարապետ Թորոս Թորամանյանի նախագծած Զվարթնոցի մոդելում վերոնշյալ երկրորդ հարկը շրջանաձև է: Սա տեսողական առումով գրավիչ լուծում է, սակայն կառույցի տեսանկյունից  ամենավստահելին չէ: Զվարթնոցի վերոնշյալ մոդելում կլոր է ցուցադրված:

http://www.virtualani.org/gagikashen/turkish.htm