Քասափյանների Չանքայա պալատը* և Ահմեդ Ռըզա բեյը

Քասափյանների Չանքայա պալատը

Այն կոչեք՝ ինչպես կուզեք` ցեղասպանություն, 1915 թ., տեղահանություն կամ էլ Հայկական հարց, ես ինքս այդ հարցի վերաբերյալ ունեմ  մի պարզ մեկնաբանություն:

Մի այնպիսի մեկնաբանություն, որից հետո բոլոր փոշու ամպերը կցրվեն, բարդ թվացող խնդիրը միանգամից կպարզվի:

Հայկական հարցը սեփականության վկայականի խնդիր է:

Ուստի, ըստ էության, հենց սա է ամենակարևորը՝ 1915-ը միմյանց ներելու հարցում: Թե չէ` այն, թե հայերը ինչպիսի ցասումի են ենթարկվել 1915-ին, հայերի հանդեպ ուժեղ ատելություն տածողներն անգամ ընդունում են այլևս:

Միայն իրեն վերաբերող անուն, ինքնատիպ մշակույթ և հավատք ունեցող մի ժողովուրդ արհեստական հիմնավորումներով կարճ ժամանակահատվածում քերվում-հանվում է իր հազարամյա հայրենիքից: Մեզ չհամոզենք: Թե’ իրավունքը և թե’ ճշմարտությունը չեն հանդուրժում ռեալպոլիտիկ, ռազմավարական նշանակություն, արդար հիշողություն և այլ նման բաներ: Որպես ժխտողներ չներգրավվենք այն ողբերգության մեջ, որի պատասխանատուն չենք: Սակայն առանց այդ էլ այս խնդիրը երբեք չի եղել միայն խղճի հարց: Դա նախ և առաջ ու միշտ եղել է սեփականության վկայականի խնդիր: Հարյուրհազարավոր հայեր են անհետացել, անհետացել են, սակայն նրանց ունեցվածքը մնացել է այստեղ: Նրանց իրավունքն էլ խառնվել է այստեղ մնացածների ստամոքսին: Բայց առավել կարևորն այն է, որ այդ հարստությունը դարձել է այն իր խնամակալության տակ վերցրած իշխանության և վերջինիս գանձարկղը հանդիսացող սպիտակ թուրքի դրամագլխի շարժիչ ուժը: Է’հ, յուրաքանչյուր հանցագործություն իր մեջ է կրում նաև իր պատիժը: Անեծք ասվածի էությունն էլ հենց դա է: Այդ պատճառով էլ երբ որ Թուրքիան 1915-ի առնչությամբ համարձակվի խղճի զարթոնք ապրել, ամենաազդեցիկ զենքն անմիջապես կնահանջի: Եթե 1915-ը ճանաչվի, Թուրքիան հրաժարվի ժխտողականությունից, հայերը ետ կպահանջեն իրենց ունեցվածքը:

Նրանք կվերդառնան: (Դիտեք Շյամալանի «Գյուղ» ֆիլմը կամ էլ «Զոհվածը»` ամբողջությամբ):

***

Դա է պատճառը, որ մեր տնտեսագիտական բաժնի նախկին խմբագիր Նևզաթ Օնարանի` Բելգե հրատարակչատան կողմից տպագրված «Լքյալ գույքի դեպքը. հայկական և հունական ապրանքների թուրքացումը օսմանյան և հանրապետական շրջաններում» գիրքը հայտնագործած “HaberTürk” օրաթերթը իր առաջին էջում գրում է. «Հայերն աչք ունեն այս հինգ գույքի վրա»: Այդ գույքերի մեջ են ինչպես Էլմադաղըում այս պահին գտնվող Ռազմական բանակատունը, Հիլթոնի տարածքը և Դիվան հյուրանոցի գտնված հողատարածքը, այսինքն` Սուրբ Հակոբ հայկական գերեզմանոցը, Էրզրումի կոնգրեսի շենքը, Մուստաֆա Քեմալի թանգարանը` Շիշլիում և Չարքչը դպրոցը` Հեյբելի կղզում, այնպես էլ` Չանքայա պալատը, որը բռնագրավվել է Քասափյան ընտանիքից:

Որքան խորհրդանշական է նախկին և ներկայիս տերերի ներկայությունը, այնպես չէ՞: Իսկ և իսկ ամփոփում է ողջ իրադարձությունը:

***

Ոչ մի հայ այս պահին ետ չի ուզում վերոնշյալ գույքերը: Խոսքը գնում է ընդամենը մի գրքի մասին: Բայց վերոհիշյալ թերթը այնպես է ներկայացնում այդ լուրը, կարծես թե հայերը նման նախաձեռնության մեկնարկ են տվել: «Խղճի խաղերին մի տրվեք. մի կորցրեք կալվածագրերը» տիպի սադրիչ արտահայտությունները գրեթե գիտակցությունից դուրս են: Հիշու՞մ եք` երկու ամերիկահայ փոխհատուցման դատական գործ են հարուցել Կենտրոնական ու Գյուղատնտեսական բանկերի դեմ, հենց այդտեղից է ծագել այդ անհանգստությունը: Ընդ որում՝ ի՞նչ հիմնավորմամբ եք մերժելու այն մարդկանց ժառանգորդների պահանջը, որոնց ձեռքից բռնի խլել են իրենց ունեցվածքը:

Մեր «Թարաֆ» օրաթերթում աշխատում են բազմաթիվ աստղեր` մեկը մյուսից արժանավոր: Նրանցից մեկն էլ Այշե Հյուրն է: Տեղյակ եք, որ նա ունի օբյեկտիվ ու խիզախ պատմական հոդվածներ` հիշողության կորուստը շոկային բուժման ենթարկելու բնույթի:

Այդ հոդվածներից մեկն էլ վերաբերում էր այս խնդրին: Մի հատված մեջ բերեմ 2008 թ. մարտի 2-ին հրապարակված նրա հոդվածից, և դու’ք կարծիք կազմեք, թե ինչու ասացի, որ «Հայկական հարցը սեփականության վկայականի խնդիր է».

«Ովքե՞ր են վերցրել հայերի ապրանքները: Իթթիհատականները տեղահանությունից անմիջապես հետո հրապարակեցին այն օրենսդրությունը, որը վերաբերում էր հայերից մնացած ապրանքներին ու գույքերին: Կառավարությունը, 1915 թ. մայիսի 30-ի թվակիր Նախարարների խորհրդի տեղեկագրի և 1915 թ. հունիսի 10-ի թվակիր հրահանգի համաձայն, տեղահանություն իրականացված շրջաններում հիմնելու էր Լքյալ գույքի հանձնաժողովներ, որոնք բաղկացած էին լինելու գույքի գծով երկուական և ապրանքների գծով մեկական պատասխանատու պաշտոնյաներից:

Իթթիհատականների առաջադեմ ներկայացուցիչներից Ահմեդ Ռըզա բեյը մեջլիսում սույն խնդրի քննարկումների ժամանակ ասել էր, թե այս գույքերի լքված լինելու մասին արտահայտությունը օրենքներին հակասում է, քանզի հայերն այդ ունեցվածքը չեն լքել, այլ հարկադրաբար թողել են, սակայն, բնականաբար, ոչ ոք ականջ չէր կախել նրա ասածին: Ըստ վերոհիշյալ հրահանգի` այդ հանձնաժողովները տեղահանությունից հետո կնքելու էին լքված տները և դրանց ներսում գտնվող ապրանքների և անշարժ գույքերի արժեքը գնահատելուց հետո դրանք գրանցելու էին: Իսկ շարժական գույքի մեջ ներառված անասունները, տներից և հողատարածքներից ձեռք բերված գյուղատնտեսական մթերքները և այլ այնպիսի ապրանքներ, որոնց փչանալու հավանականություն կար, վաճառվելու էին աճուրդի միջոցով և գինը վճարած տերերի անունով տեղավորվելու էին ապրանքի սնդուկների մեջ: Եկեղեցիներում գտնվող իրերը, ինչպես նաև` նկարներն ու սուրբ գրքերն արձանագրվելու էին, և ապահովվելու էր նրանց պահպանումը հենց տեղերում: (…) Մինչև 1916 թ. հունվար ամիսը ստեղծվել է 33 Լքյալ գույքերի լուծարման հանձնաժողով: Պարտատեր ենթադրվողները պետք է երկու ամսվա ընթացքում դիմեին այդ հանձնաժողովներին` անձամբ կամ իրենց լիազորների միջոցով: Արտասահմանում գտնվողների համար այդ ժամկետը չորս ամիս էր: Դիմողները ծանուցագրի համար մի բնակության վայր էին ցույց տալու հանձնաժողովի գտնված թաղամասում: Պարտատեր անձը կարող էր 15 օրվա մեջ առարկել հանձնաժողովի գնահատած արժեքին: Իր առարկությունը կարող էր ներկայացնել Առաջին ատյանի դատարան, սակայն այդ դատարանի որոշումը վիճարկման ենթակա չէր:

Անշուշտ, ձեզ սկսեց հետաքրքրել, թե ինչպես է գործել այդ համակարգը, որով այդքան հպարտանում են պաշտոնական թեզի ջատագով պատաբանները: Սակայն ձեր հետաքրքրությունը չի բավարարվելու, որովհետև այդ գրանցամատյանները մեջտեղում չկան: Այդ դեպքում հայացք գցենք այլ աղբյուրների: Նախ՝ պետք չէ գուշակ լինել, որպեսզի հասկանանք, որ ըստ տեղանքի` 1 ժամից մինչև 15 օր ժամկետում Դեր Զորի անապատներ աքսորվածներն ի վիճակի չէին այդ գործընթացն իրականացնելու: Արդեն իսկ այլ աղբյուրների շնորհիվ էլ տեղյակ ենք, որ հայերի բռնագրավված գույքերի մի մասը թալանվել էր թուրքերի, քրդերի և չերքեզների կողմից, մի մասն էլ` բաժանվել Բալկաններից եկած գաղթականներին: Մի մասը «մահմեդական-թուրք» կապիտալիստ ստեղծելու նպատակով, երբեմն նույնիսկ առանց որևէ վճար պահանջվելու, կամ շատ ցածր գնով, կամ ապառիկ մուծումով հանձնվել էր մուսուլման անհատների կամ կազմակերպությունների: Որոշ շենքեր և արտեր, այգիների ու պարտեզների բարիքներ վաճառվել էին, և դրանցից ստացված գումարը տրվել էր բանակին, որոշ շենքեր օգտագործվել էին որպես հիվանդանոց, դպրոց, կալանատուն և ոստիկանական տեղամաս: Մնացած փողն էլ ծախսվել էր հայերի տեղահանության ծախսերը հոգալու և որոշ շրջաններում հայերի սպանած ոստիկաններին վճարելու նպատակով: Հետևաբար` հայերին վերադարձվելիք գումար չի մնացել…»:

Մարգար Եսայան

markaresayan@hotmail.com

taraf.com.tr
12.08.2010

* Ծանոթություն: Չանքայա պալատը Թուրքիայի Հանրապետության նախագահի նստավայրն է: