Առաքելոց եկեղեցին

Պատմությունը

«…Չեմ կարող հավակնել, որ կարող եմ գտնել այս կառույցի նախագծի բարդության բացատրությունը, կառույց, որն ամենահետաքրքիրն է Անիում գտվող հուշարձանների մեջ»:   Հ. Ֆ. Բ. Լինչ

                                                                                                                        

Այս կարևոր եկեղեցին պետք է որ կառուցված լինի Պահլավունի արքայատոհմի կողմից և օգտագործված լինի եպիսկոպոսների կողմից այն ժամանակ, երբ Անին գտնվում էր այս արքայատոհմի հովանավորության տակ: Ամենահին արձանագրությունը պատկանում է  1031 թ., որում խոսվում է Աբուգամիր Պահլավունու կատարած հողային նվիրատվության մասին:   

Նիկողայոս Մառը Առաքելոց եկեղեցում և կից կառույցներում կատարած պեղումներն ավարտին է հասցրել 1909 թ., և 1912 թ. ամրացվել է եկեղեցու ամենաթույլ բաժանմունքն ու հարավային գավիթը: Առաքելոց եկեղեցու պատերն ամրացված են ութ կարևոր կետերից: Իսկ հարավային գավիթի մոտ արևելյան ճակատի ներքևի հատվածները պատած բոլոր քարերը վերականգնված են: Շթաքարե գմբեթի դուրս ցցված հատվածը պահպանելու համար էլ մի սյուն է տեղադրվել: Այս աշխատանքի մեծ մասը ոչնչացված է, և 1909 թ. հայտնագործված կառույցներից շատ քիչ բան է մնացել:   

Նկարագրությունը

Եկեղեցու հիմքի նախագիծը սահմանվել է որպես «փորագրված քառանկյուն` անկյունային խցերով»: Այլ կերպ ասած` ուղղանկյուն նախագծի ներսի հատվածում չորս աբսցիս ունեցող ներքին կառույցի անկյուններում ձևավորված ազատ տարածություններում  չորս մատուռ է կառուցվել (աբսցիսը փակ ցցվածք է եկեղեցու արևելյան կողմում, որն ընդհանրապես ներառում է խորանը): Սա 7–րդ դարից ի վեր Հայաստանում հանդիպող նախագծերիի տեսակներից մեկն է, սակայն այս շենքում գտնվող զարդարանքի տարրերը կառույցը մեթոդային առումով կապում են 11-րդ դարի առաջին երեսնամյակի հետ:

Մարդիկ եկեղեցի են մտել կառույցի հյուսիսային և հարավային աբսցիսներում գտնվող դռներից: Այս դռներն ունեցել են երկու թեզանիքների միջև ծափորավոր խոշոր շեմեր, որոնց վրա փորագրված են եղել ականտուս բույսի տերևներ: Սա էլ բնորոշ է 11–րդ դարի Անիի դռներին: Եթե անգամ եկեղեցու վերին հատվածներից շատ քիչ բան է մնացել, 1909 թ. պեղումների ժամանակ գտնված նմուշները մատնանշում են, որ հավանական է, թե եկեղեցին մոդելավորված լինի բնօրինակին համապատասխան:

Առաքելոց եկեղեցին և կից գավիթի  ավերակների տեսքը արևելքից

Կենտրոնական գմբեթի ծանրությունը թեթևացնելու նպատակով օգտագործվել են դատարկ հողային անոթներ: Գմբեթի կոնային տանիքի հատվածներում կան նռան ու խաղողի ողկույզի փորագրություններ: Չորս անկյուններում գտնվող մատուռները նմանվում են շատ փոքրիկ եկեղեցիների. յուրաքանչյուրն ունի աբսցիս և նրբակառույց ինտերիեր: Նույնիսկ երկու արևելյան մատուռներն ունեցել են իրենց խցերը: Ամենահետաքրքիրն այն է, որ այս չորս մատուռներից յուրաքանչյուրը ծածկված է եղել ճակատային գմբեթով: Սա ևս միակ օրինակն է` նման եկեղեցիների նախագծերի մեջ: 

Կից կառույցները

Հավանական է, որ ի սկզբանե Առաքելոց եկեղեցին կառուցվել է բացօթյա գավթում: Դարերի ընթացքում այս գավիթը լցվել է եկեղեցուն գրեթե  լրիվ շրջապատած շենքերով: Այս կառույցներից միայն մեկը` հարավային գավիթն է, որ մեր օրեր է հասել այնպիսի վիճակում, որը հնարավորությունէ տալիս գաղափար կազմելու նրա մասին, սակայն 1909 թ. կատարված պեղումերը ի հայտ են բերել նաև այլ կառույցների հիմքեր:

Եկեղեցու հյուսիսային և արևմտյան աբսցիսները

Գավթից մնացած հատվածը գտնվել է եկեղեցու հարավարևելյան անկյան և հարավային գավիթի արևելյան ճակատի դիմաց: Գավթի և եկեղեցու մակարդակը ավելի ցածր է եղել քաղաքի մակարդակից: Եկեղեցու արևելյան կողմից մի ճանապարհ է անցել արևելյան ճակատին զուգահեռ՝ գավիթի  մակերևույթից 1.5 մետր բարձրության վրա: Այս ճանապարհից դեպի գավիթ և հարավային գավիթ են իջել վեց աստիճան ունեցող մի սանդուղքով: Գավիթի հատակը ծածկված է մեծ մասամբ որպես գերազմանաքար ծառայող քարով: Փորագրված խաչքարերի մնացորդները ևս գտնվել են գավթում: Այն անցումը, որտեղ գտնվել են այլ գերեզմանաքարեր, եղել է մայր եկեղեցու արևելյան պատի կողմից: Անցումներն այս պատի դիմացը գտնվող աստիճաններով ընթացել են ճանապարհի տակից` դեպի, հավանաբար, որպես դամբարան ծառայող մառանով սենյակ: Եղել է նաև մի դամբարան, որը հենված է եղել եկեղեցու արևելյան ճակատի հյուսիսարևելյան անկյան վրա: Այն գրեթե լրիվ ոչնչացվել է, սակայն մեզ հասած մի շարք փորագրված կտորներում նշված է, որ այն պատկանում է 12–րդ դարին:  

Եկեղեցու հյուսիսարևելյան անկյունը  Հյուսիսարևելյան մատուռի հարավային պատը

Եկեղեցու հյուսիսային կողմի վրա մի գավիթ է կառուցվելայն որպես դամբարան է ծառայել և ունեցել է դեպի արևելք հակված աբսցիս: Սյուների նախագծից ելնելով` Մառը այս կառույցը թվագրել է ամենաուշը` 11–րդ դարի առաջին կեսով: Երկու մուտք է ունեցել. մեկը` արևմտյան կողմից,  որով մուտք էին գործում հարթ պատեր ունեցող մի սենյակ, իսկ մյուսը՝արևելյանը հասնում էր գավիթ, ուր հավանաբար մուտք էին գործում հյուսիսարևելյան անկյունում գտնվող դամբարանի ճանապարհով: Եկեղեցու արևմտյան կողմում կառուցված է եղել մի սենյակ: Սա նույնպես ծառայել է որպես դամբարան, և այստեղ մուտք են գործել հարավային գավիթի արևմտյան ճակատում գտնվող մի դռնից: Ուսումնասիրությունների արդյունքում հաստատվել է, որ այստեղ եղել է տանիք, որը հենված է եղել բազմանկյուն քարե պատվանդանների վրա կանգնած փայտե սյուների վրա: Ներսում գտնվել է 1184 թ. մի արձանագրություն ունեցող գերեզմանաքար, որը պատկանել է Բարսեղ կաթողիկոսին (ցուցադրված է վերևում):

Հարավային  գավիթը

1.Հարավային  գավիթի արևլյան ճակատը

2.Հարավային  գավիթի արևելյան նավի հատվող կամարները

Եկեղեցու հարավային կողմի վրա կռթնած մի գավիթ է եղել: Այս կառույցը հավանաբար գոյություն է ունեցել 13-րդ դարի սկզբներից: Արևմտյան տարածքի մեծ մասի հետ մեկտեղ քանդվել են նաև գավիթի հարավային և արևմտյան բոլոր պատերը: Նարթեքսի միայն արևելյան պատն է կանգուն մնացել: Այս կառույցը թուրք գրականության որոշ ստեղծագործություններում սխալմամբ նշվել է որպես «Սելջուկյան քարվանսարայ»:

Հարավային  գավիթի մուտքի զարդաքանդակը   Խաչքարեր` հարավային գավիթում

Հարավային գավիթի պատերի վրա կան բազմաթիվ հայերեն արձանագրություններ: Մեծ մասը 13–րդ դարին են պատկանում (ամենահինը՝ 1215 թ.), որոշներն էլ 14–րդ դարից են (ամենանորը՝ 1348 թ.): Մեծ մասը ոչ կրոնական թեմաներով են: Նրանց մեջ, օրինակ, հանդիպում են ֆինանսական վարչության որոշումներ, հարկադրումից և առևտրական կալանքներից ազատված պահումներ կամ էլ  զեղչման մասին մանրամասն փաստաթղթերով հիմնավորումներ: Նման արձանագրությունները կարևորվում են այնքանով, որ դրանք գաղափար են տալիս տվյալ ժամանակահատվածում Անիի տնտեսական կյանքի մասին, և այն հանգամանքով, որ  գավիթն օգտագործվել է ինչպես կրոնական, այնպես էլ այլ նպատականերով: 

Կառույցի ուսումնասիրությունը

Հարավային գավիթը բավականին հարուստ փորագրված արևելյան ճակատը բավականաչափ ուժեղ է ազդվել սելջուկյան և պարսկական արվեստներից: Մուտքն ունի իսլամական ճարտարապետությանը հատուկ ձև, որը կոչվում է փիշթաք (տե’ս http://www.itusozluk.com/gorseller/pi%FEtak/100401): Սա զարդանախշերով մի մուտք է, որը տեղադրված է բաց պատշգամբի ձև ունեցող մի որմնախորշի մեջ: Որմնախորշի տանիքը մուքարնաս է (տես` http://tr.wikipedia.org/wiki/Mukarnas): Շրջակայքում սուր կատարներ ունեցող կամար է: Այս կամարի վրա, մահմեդական կառույց լինելու դեպքում, փորագրություն կամ էլ կերամիկական  սկավառակ լինելու փոխարեն դիտանցքի պատուհաններ կան: Ճակատից մնացած հատվածը բաղկացած է զարդերով փորագրված ուղղաձիգ երիզներով փոփոխական կերպով տեղադրված մակերեսային V–ի ձև ունեցող որմնախորշից: 

Դրսի մակերեսի հարթության ու պարզության և ներսի ձևավորման միջև հակադրությունը անչափ աչքի զարնող է:

Կենտրոնական հատվածի զարդաքանդակ գմբեթը       Արևլյան նավի կամարները

Առաստաղը հենված է հատվող կետում կախ ընկած և միմյանց հատվող կամարների վրա: Այս կամարները շրջապատում են հավասարակողմ ուղղանկյան միջին մասը, որը նրբորեն փորագրված մուքարնաս է: Ասում են, թե այս գմբեթավոր մառանի գլխին մի օվալաձև պատուհան է եղել, թեև այսօր այս պնդումը հաստատող ոչ մի ապացույց չի գտնվել: Իսկ մյուս բաժիններն ունեն կարմիր, մարմնագույն և սև քարից կազմված փորագրությամբ բավականին հարուստ զարդարված ուղիղ առաստաղներ: Կառույցի ամբողջ ինտերիերը փորագրական արվեստի բարձր վարպետության նմուշ է: 

Այն, որ գավիթի կամարները պատերին ուղղաձիգ լինելուց առավել անկյունաձիգ են, թերևս այնպիսի մի դեպք է, որն այլևս երբևէ չի հանդիպել հայկական ճարտարապետության մեջ: Երկու քառակուսի նավերի խաբուսիկ կերպով պարզ հիմքի նախագիծն ընդգծվում է ներսի տակի հատվածներում գտնվող և որպես ելք ծառայող սյուներով: Սակայն այն, որ գմբեթավոր միջին բաժանմունքը տեղադրված է այս նավերի վրա, ստեղծում է այն ուշագրավ տպավորությունը, թե դատարկ տարածությունները լրացնում են միմյանց, մի բան, որը, բացի բարոկկո ոճի ճարտարապետությունից, հանդիպում է խիստ հազվադեպ:

Փոքր եկեղեցին

Գավիթի հարավային կողմում եղել է մի փոքրիկ եկեղեցի, որն ավելի հին է, քան մյուս կառույցները: Գավիթի մակարդակի վրա է գտնվել, ավելին` կից փողոցի մակարդակի վրա: Այն եղել է միանավ, որն ունեցել է կիսաշրջանաձև աբսցիս: Աբսցիսի հարավում հավելյալ խուց է եղել, բայց հյուսիսայինում` ոչ: Մառը ենթադրում է, որ այս եկեղեցու հյուսիսային պատը մեջտեղից վերացվել է` հարավային գավիթը տեղադրելու համար:

Հարավային  գավիթի  և փոքր եկեղեցու հիմքերն ու տեսքը հարավից

Այս փոքր եկեղեցուց մի մետր հարավ և նույն մակարդակի վրա որպես դամբարան ծառայող մի կառույց էլ է եղել, որին հետագայում կցվել են հնոցներ: Պեղումներ կատարողները այստեղ կիսով չափ ցցված մի քարե կտոր են գտել, որը հավանաբար պատկանել է դամբարանին կամ էլ փոքր եկեղեցուն: Դրա վրա փորագրված են եղել մրգերով և տերևներով նռան ծառեր: Դրանք ըստ ոճի կարող են թվագրվել այնպիսի մի հին դարաշրջանով,ինչպիսին է 7-րդ դարը:

http://www.virtualani.org/apostleschurch/turkish.htm