Ամրոցները և Քոզանը

Քոզան

Եթե այցելեք Ադանայից մեկ ժամ հեռավորության վրա գտնվող Քոզան, ձեզ կդիմավորի մի աննման տեսարան: Լրիվ հարթ մի դաշտավայր, ճիշտ մեջտեղում էլ` երկրի մակերևույթի կենտրոնից դեպի վեր խոյացող 1000 մետրանոց ուղղաբերձ ժայռեր… Հենց այդքանով իսկ բավականաչափ ազդեցիկ լինելով հանդերձ` այդ անհավատալի ժայռի գագաթին պատկերացրեք, որ տեսնում եք մի ամրոցի ավերակները: Անկեղծ ասած` մարդու խելքը չի պատում` այդ մարդիկ այնտեղ ինչպե՞ս են բարձրացել և ինչպե՞ս են կառուցել այդ ամրոցը: Ապա մարդու  մտքով անցնում է շատ ավելի արդիական մի հարց. «Բա ե՞ս ինչպես եմ այդ գագաթը բարձրանալու, որպեսզի ամրոցը տեսնեմ»:

Անամուրի և Իսքենդերունի միջև տարածվող ափին այնքան մեծ թվով միջնադարյան ամրոցներ են բաժին ընկել, որ այդ հանգամանքը խանդ կառաջացներ մյուս վայրերի մոտ: Ամենահայտնիները դրանց մեջ այն երկու ամրոցներն են, որոնք գտնվում են Քըզքալեում: Դրանցից մեկը կառուցված է ջրի ափին, իսկ մյուսը ջրի վրա լողացող իր տեսքի շնորհիվ այցելուների վրա անապատային միրաժի տպավորություն է թողնում: Անամուրով անցնող ճանապարհորդների աչքի առջևից անցնող մեկ այլ ազդեցիկ կառույց է Մամուրե ամրոցը, որը մնացել է այն օրերից, երբ խաչակիրները դիրքավորվեցին Կիպրոսում: Իսկ Յըլան և Թոփրաք ամրոցները տեսնելու համար պետք է մի փոքր շեղվեք դեպի Անթաքիա տանող մայրուղուց:

Հայկական թագավորության երկու ամրոցները

Սոֆթա

Սոֆթա և Քոզան ամրոցները շատ են նման միմյանց, բայց և այնպես` Սոֆթա ամրոցի հոյակապ դիրքը չի կարելի համեմատել Քոզան ամրոցի դիրքի հետ, որը արծվի բույն է հիշեցնում: Կարևոր պատմական առաքելություն կատարած այս ամրոցները Թուրքիայի այս անկյունում ծառայել են Կիլիկիայի հայկական թագավորությանը, որի մայրաքաղաքը եղել է Սիսը: Երբ սելջուկները 1064 թ. գրավել են այսօրվա Կարսի մոտակայքում գտնվող Անին, հայկական թագավորությունը հարկադրված է եղել քաշվել դեպի հարավ: Անին կառավարող Բագրատունի ընտանիքի անդամ իշխան Ռուբենի առաջնորդությամբ 1080 թ. Սիսը դարձրել են իրենց կենտրոնը և առևտրում գրանցած իրենց հաջողություններով անուն են թողել պատմության մեջ: Կիլիկիայի հայկական թագավորությունը իր համար որպես մոդել է վերցրել Արևմուտքը, յուրացրել է ֆեոդալիզմի այնպիսի ավանդույթներ, ինչպիսիք են գյուղացիներին վերևից նայող շևալիեի և բարոնի սովորույթները: Թագավորության իշխանավորները խոսել են ֆրանսերեն ու լատրիներեն և կրել արևմտյան ոճի հագուստներ: Խաչակիրներին թույլ են տվել իրենց թագավորությունն օգտագործել դեպի սուրբ տարածքներ գնալ-գալու ընթացքում հանգստանալու նպատակով: Այդ պատճառով բոլորովին էլ զարմանալի չէ, որ նրանց ամրոցները շատ նման են խաչակիրների կառուցած ամրոցներին, հատկապես` Սիրիայում գտնվող Քրաք դե շևալիե ամրոցին:

Մետաքսի ճանապարհն այստեղով է անցել

Կիլիայի հայկական թագավորությունը գոյատևել է մոտ 300 տարի և այդ ընթացքում իր հռչակավոր վանքերում ստեղծել մինչ օրս գրված ամենաշքեղ ձեռագրերը: Չնայած Եգիպտոսում ու Սիրիայում իշխող մամլուքների անվերջանալի հարձակումներին` վատթարը եղել է այն ժամանակ, երբ մոնղոլները 1258 թ. գետնին հավասարեցրին Բաղդատը: Հեթում թագավորը (1226-1270) վախենալով, որ նման փորձանքներ կգան նաև Սիսի գլխին, իր եղբորն ուղարկել է Մոնղոլիայի Քարաքուրում և խնդրել, որ վերջինս համոզի մեծ խանին, որպեսզի նա Հեթումին ընդունի որպես իր հպատակ: Երբ այդ առաքելությունը հաջողությամբ է պսակվել, մոնղոլները թագավորին պարգևատրելու համար Մետաքսի ճանապարհի մի թևը անցկացրել են երկրի սահմանների մեջ գտնվող Այաս նավահանգստով: Այդ բոլոր գեղեցիկ օրերը ավարտվում են այն ժամանակ, երբ ռամազանօղլու թյուրքերն ստիպում են հայկական թագավորությանը հեռանալ այստեղից: Վերջին թագավորի` Լևոն Չորրորդի` Արևմուտքին հղված արագ օգնության կոչն անպատասխան է մնացել, և թագավորը մահացել է 1393 թ. Փարիզում, ուր գտնվում էր որպես աքսորյալ:

Ամրոցը ներկայում պիկնիկի տարածք է

Սիս

Սիսը 1516 թ. սուլթան Սելիմ Առաջինի իշխանության ժամանակ անցել է օսմանցիների ձեռքը, սակայն ի տարբերություն շրջակա մյուս քաղաքների` չի կարողացել օգտվել հետագա խաղաղ ժամանակաշրջանից: Քոզան ամրոցն այսօր քաղաքի մոռացված հաղթական օրերի ամենաակնհայտ վկան է: Չնայած իր դժվարհասանելի տեսքին` ամրոցը վերածվել է պիկնիկի վայրի,  ուր տանող ճանապարհները դեռ նոր են վերանորոգվել: Այդ հսկայական ամրոցին հասնելու համար պետք է հետևեք դեռևս 19-րդ դրաում կառուցված Յավեր օթևանատան համար դրված ցուցանակներին: Երբ հասնում եք ամրոցի շքամուտքը  հանդիսացող մի զույգ փլված աշտարակներին, միակ բանը, որ պետք է անենք, ճանապարհը արահետով շարունակելն է: Մագլցելուց կարճ ժամանակ անց ձեր ձախ կողմում կտեսնեք 1293 թ. հետո Սսի պատրիարքարանը եղած Սուրբ Սոֆիա վանքին կիսագմբեթի ավերակները, որը բանաստեղծ Ջոն Աշը բնորոշել է որպես «հայկական Վատիկան»: Անցյալ դարի սկզբներին արված լուսանկարները ցույց են տալիս, թե մինչև փլվելը (1921 թ.) որպես պատրիարքարան օգտագործված շենքը որքան հոյակապ և միաժամանակ որքան պարզ կառույց է եղել: Երբ ողջ ճնապարհը սկզբից մինչև վերջ անցնեք, ամրոցը բոլորովին էլ չի հիասթափեցնի ձեզ, և այն տեսնելու համար ձեր ցուցաբերած ջանքերը լիովին կփոխհատուցվեն: Երբ ամրոցից նայեք բացվող տեսարանին, որի շուրջը կատարված վերանորոգումները դեռ նոր են ավարտվել, կհասկանաք, թե ամրոցի կառուցման համար ինչու են հենց այս վայրն ընտրել միջնադարյան կառավարիչները. շուրջակա սարահարթից մի քնի կիլոմետրեր հեռավորության վրա անգամ կարելի է տեսնել թշնամուն: Իսկ այդ տեսարանի այսօրվա պարտականությունն է այցելուի առաջ պարզել Չուքուրովայի այն բոլոր գեղեցկությունները, որոնք մոռացության կմատնեն այն դժվարությունը, որ այցելուն կրել է այստեղ մագլցելիս:

Անզուգական Հոշ Քադեմ մզկիթը

Մարդու հավատալը չի գալիս, որ այս կորած մայրաքաղաքին պատկանող ոչ մի այլ բան չի հասել մեր օրերը: Բայց և այնպես, երբ նայում եք 15-րդ դարում կառուցված անզուգական Հոշ Քադեմ մզկիթին, հասկանում եք, որ սույն շինությունը կառուցվել է կա’մ հայերից, կա’մ էլ խաչակիրներից ոգեշնչվելով: Հետևի փողոցներում հանդիպում եք բազմաթիվ աղեղավոր կամարների, որոնք բոլորն էլ կրում են քաղաքի` մինչև միջնադար հասնող պատմությանն առնչվող փոքրիկ հետքեր: Քոզանն առաջին անգամ այստեղ այցելողների վրա թողնում է հասարակ մի ավանի տպավորություն. արագ է մեծանում և անհամբեր է` զբոսաշրջության շնորհիվ գումար վաստակելու առումով: Դա ամենից շատ զգում եք շուկայում: Այստեղի փոքրիկ խանութները տարածվում են մեծ ծածկած շուկայում, ինչպես Ստամբուլի Բալաթը: Այստեղի մեծ ծածկած շուկան կառուցվել է 1904 թ.: Մեկտեղված խանութները վերականգնվել են, նորից ներկվել և նոր կյանք սկսել այն պողոտաներում, որոնց շրջակայքը լիքն է հին պերճաշուք տներով:

Ամենալավ ապացույցը առ այն, որ Քոզանն աչք է տնկել տուրիզմից եկած շահույթին, այն է, որ ամրոցի գրեթե հիմքից հրաշալի դիրք ունեցող Յավեր օթևանատունը վերածվել է մի հիասքանչ հյուրանոցի: Ընդարձակ այգում գտնվող ռեստորանը բաց է նաև հյուրանոցում չիջևանած այցելուների առջև: Այն, որ հյուրանոցը գտնվում է այնպիսի մի տեղում, որը թողնում է կուսական վայրի տպավորություն, զարմանալի լինելով հանդերձ, թույլ է տալիս հուսալ, որ տուրիզմի բնագավառում նկատվող զարգացումները հնարավորություն կընձեռնեն նման այլ հյուրանոցներ բացել:

hurriyet.com.tr
09.08.2010