Արյուն էր հոսում գետով` ջրի փոխարեն

 «Ակօս» շաբաթաթերթը հրապարակել է հայոց տեղահանությանն ընդդիմացած Քոնիայի և Հալեպի նահանգապետ Ջելալ բեյի հուշերը. «Գետից ջրի փոխարեն արյուն էր հոսում. այդ արյան հոսքի մեջ հազարավոր երեխաներ, անմեղ ծերեր, թույլ կանայք հոսում-գնում էին դեպի անգոյություն»:  

«Ակօս» շաբաթաթերթը հրապարակել է Ջելալ բեյի հուշերը, որը Քոնիայի ու Հալեպի նահանգապետն է եղել 1915 թ., երբ հայերը ենթարկվեցին տեղահանության և կոտորածի: Շաբաթաթերթի գլխավոր խմբագիր Ռոբեր Քոփթաշի կատարած ուսումնասիրությունների ընթացքում հայտնաբերված վերոնշյալ հուշերը, որոնք տպագրվել են «Վաքիթ» օրաթերթում 1919 թ. նոյեմբերի 29-ից դեկտեմբերի 2-ը` «Հայերի դեպքը. պատճառներն ու մեկնաբանությունները» վերնագրով, բացահայտում են, որ Ջելալ բեյը դեմ է դուրս եկել տեղահանությանը և հարկադրված է եղել պաշտոնաթող լինել` հայերին կոտորածից փրկելու համար: Մինչ այդ նաև նախարար եղած Ջելալ բեյի` 1919 թ. «Վաքիթ» օրաթերթում տպագրած հոդվածները շատ կարևոր փաստաթղթեր են` հայոց կոտորածների անմիջական ականատեսի վկայության և այն ժամանակից ի վեր առաջին անգամ հրապարակվելու առումներով:

Զեյթունի ապստամբությունը բոլորովին էլ տեղի չի ունեցել

Ջելալ բեյը հայտնում է, որ որպես նահանգապետ իր իրավասության տակ գտնվող Հալեպին ենթակա և որպես հայոց տեղահանության պատճառներից մեկը նշվող «Զեյթունի ապստամբությունը» իրականում բոլորովին էլ տեղի չի ունեցել: Նա նշում է, թե ընդամենը «20-30-ի չափ զինվորներ են դասալիք եղել, սակայն Մարաշի գավառապետը 40-50-ի չափ հայերի է բանտ նետել` որպես օրինազանցներ»:

Այն բանից հետո, երբ ևս երեք զինվոր է դասալիք եղել և հարձակվել երկու ժանդարմի վրա, սկսվել է Զեյթունի հայերի տեղահանությունը. «Այն պահին, երբ խնդիրը գեղեցիկ կերպով լուծվում էր, կտրվում է Մարաշի հետ Հալեպի կապը, և Մարաշն ընդունվում է որպես առանձին սանջակ: Եվ նահանգն այլևս իրավունք չի ունենում միջամտել Զեյթունի գործերին: Եվ այն դեպքում, երբ դրա անհրաժեշտությունը բոլորովին էլ չկար, զինվորներ են ուղարկվում Զեյթուն, ովքեր այնտեղի բնակչությանը, առանց ծեր ու մանուկ խնայելու, տեղափոխում են Քոնիայի` ոչ բարենպաստ եղանակային պայամններով հայնտի Սուլթանիյե գավառը»:

Գործվածքե վրանները

Ջելալ բեյը պատմելով, որ իրեն առաջարկված Քոնիայի նահանգապետի պաշտոնն ընդունել է միայն այն բանից հետո, երբ իրեն խոսք են տվել, որ այստեղի հայերը չեն գաղթեցվելու, նշում է, որ Քոնիայից Աքշեհիր ուղևորվելիս այնպիսի գավառներում, ինչպիսիք են Ըլգընը, տեսել է, որ վրաններում հազարավոր հայեր` ծայրահեղ չքավորության պայմաններում, սպասում են տեղահանությանը: Իսկ երբ հասնում է Քոնիա, հետևյալ բառերով է ներկայացնում իր տեսածը. «Տեսա, որ Քոնիայի հայերը ևս նույն կերպ են կայարան իջեցվել, և, բացի Քոնիայի հայերից, նաև Իզմիթից, Էսքիշեհիրից ու Քարահիսարից ժամանած հազարավոր հայեր իրենց ճակատագրին են սպասում` առանց գլխներին ծածկ ունենալու, գործվածքից, վերմակից, թաղիքից պատրաստված վրանների նմանվող ծածկերի տակ, սիրտ պայթելու աստիճան ծայրահեղ չքավորության մեջ: Չէի կարող որևէ բան անել այլ տեղերից աքսորվածների համար: Միայն քոնիացիներին վերադարձրի իրեն տները»:

Անմեղ մանուկներ, թույլ կանայք

Ջելալ բեյը ջանում է հնարավորինս շատ մարդկանց փրկել Քոնիայում, որը վերածվել էր ողջ Անատոլիայից աքսորված հայերի հավաքատեղիի: Եվ հետևյալ կերպ է բացատրում իր անելանելի վիճակը. «Իմ վիճակը, որի մեջ էի ընկել Քոնիայում, նմանվում էր այն մարդու դրությանը, որը կանգնած է մի գետի ափին` հասկանալով, որ չունի և ոչ մի փրկության հնարավորություն: Գետից ջրի փոխարեն արյուն էր հոսում, և արյան այդ հոսքի մեջ հազարավոր անմեղ ծերեր ու երեխաներ, թույլ կանայք, ուժեղ երիտասարդներ հոսում-գնում էին դեպի անգոյություն: Փրկեցի բոլոր նրանց, ում կարողացա բռնել իմ ձեռքերով և եղունգներով, իսկ մյուսները հոսեցին-գնացին` ըստ իս անվերադարձ…»:

Նպատակը բնաջնջումն էր, և այդպես էլ եղավ

Ջելալ բեյի` Քոնիայի հայերին փրկելու նախաձեռնությանը հակազդեցության է հանդիպում նաև «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության կառավարության կողմից: Ջելալ բեյին է հասնում հետևյալ նախազգուշացումը. «Չի կարելի այս գործը թեթևացնել, և հայերի տարհանումը համապատասխանում է ազգային բարձրագույն նպատակներին: Հետևաբար` Դուք մի’ գործեք սեփական գաղափարով»: Որից հետո էլ Ջելալ բեյը պաշտոնանկ է արվում: Ջելալ բեյը նշելով, թե անհնար է, որ տեղահանությունն իրականացնողները չիմանային, որ հայերը մահանալու կապ սպանվելու են ճանապարհներին, այդ հարցում պատասխանատու է համարում «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցությունը ներկայացնող կառավարությանը. «Ցավոք, հնարավոր չէ այս խնդիրը ժխտել կամ խեղաթյուրել: Նպատակը բնաջնջումն էր, և այդպես էլ եղավ: Դարձյալ անհնար է գաղտնի պահել կամ թաքցնել, որ այդ որոշումը կայացրեցին «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի որոշ առաջատար անդամներ, և որ այն իրականացրեց այդ կենտրոնական կոմիտեին ենթակա անդամներից կազմված կառավարությունը»:

 Սադըք Գյուլեչ

taraf.com.tr

  31.07.2010