«Հայերից հափշտակված ունեցվածքը պահպանվում է ընթացիկ և հիմնական գրանցամատյաններում»

«Իմ գյուղը Մալաթիայի Հասանչելեբի գյուղն է: Շատ ուշ իմացա, որ այն արտը, որը գիտեի որպես «Աղայի արտ», պատկանել է 1915-ին աքսորված Օհաննեսի ընտանիքին»:

Վերոնշյալ խոսքերը պատկանում են «Լքյալ գույքի դեպքը. հայկական և հունական ապրանքների թուրքացումը Օսմանյան և հանրապետական շրջաններում» գրքի հեղինակ Նևզաթ Օնարանին:

Օնարանը մեկնաբանություններ տվեց bianet.org կայքին` լոսանջելեսաբնակ երկու ամերիկահայ իրավաբանների` հայերից խլված գույքերի, գումարների և Թուրքիայի թանգարաններում պահվող կրոնական ու պատմական նմուշների համար հարուցած փոխհատուցման դատական հայցի առնչությամբ:

Օնարանը ասելով, թե «Այս հայցի տարբերությունը մյուս դատական գործերից այն է, որ առաջին անգամ Թուրքիան ներգրավվում է որպես մեղադրյալ», ընդգծեց նաև օսմանյան ու հանրապետական ժամանակաշրջաններում հայերի գույքերի վաճառքի և յուրացման մասին պահպանվող գրանցամատյանների հրապարակման անհրաժեշտությունը: 

Վաճառված ապրանքների գրանցումները պահպանվել են

Օնարանը պարզաբանեց, թե ինչպես է ընթացել օսմանյան ու հանրապետական շրջաններում հայերի գույքերի՝ օրենքներով յուրացման գործընթացը:

*1915 թ. մայիսի 27-ի Տեղահանության օրենքով հայերին աքսորելուց հետո նրանցից մնացած գույքերի կապակցությամբ 1915 թ. հունիսի 10-ին հրապարակվեց «Այլ վայրեր տեղափոխված հայերին պատկանող անշարժ գույքերի և հողատարածքների կառավարման ձևի մասին» որոշումը: Հիմնական իրավական կարգավորումն արվեց 1915 թ. սեպտեմբերի 26-ին: Այդ օրենքը կոչում են «Լուծարման օրենք»:

*Վերոհիշյալ օրենքի հետ մեկտեղ հիմնվում են «Անշարժ գույքերի կառավարման հանձնաժողովները», որոնք իրավասություն են ստանում աքսորված անձանց ապրանքները, ստանալիքներն ու պարտքերը գանձել, վճարել և վաճառել: Այս հանձնաժողովներն իրենց բոլոր գործողությունները արձանագրել են «հիմնական» և «ընթացիկ» գրանցամատյաններում: Մինչ օրս այդ փաստաթղթերից մեկ տող անգամ չի հրապարակվել. եթե այդ գրանցամատյանները գտնվեն, կբացահայտվի, թե որքան ապրանք է յուրացվել:

*«Լուծարման օրենքը» չեղյալ հայտարարվեց Ստամբուլի կառավարության կողմից 1920 թ. հունվարին ընդունված մի որոշմամբ. հայտարարվեց, որ գույքերը հետ են վերադարձվելու` օրինական տոկոսների հետ մեկտեղ: Անշուշտ, տեղյակ չենք, թե որքան տևեց այդ գործընթացը:

Հանրապետական իշխանությունը շարունակեց լուծարման գործընթացը

*Իսկ հանրապետական իշխանությունը, 1922 թ. սեպտեմբերի 14-ին Ստամբուլի կառավարության կայացրած որոշումը չեղյալ հայտարարելով, 1923 թ. ապրիլի 15-ին «Լուծարման օրենքին» կցեց ևս 6 հոդվածներ, որոնք փոփոխություններ մտցրեցին սույն օրենքի որոշ հոդվածների մեջ: Դարձյալ հիմնվեցին Լուծարման հանձնաժողովները. շարունակվեց ապրանքների լուծարումը, ինչպես դա արվել էր օսմանյան շրջանում: Այս հանձնաժողովները նույնպես իրենց գրանցումներն արձանագրեցին «հիմնական» և «ընթացիկ» գրանցամատյաններում:

*Մի մեծ հարցական է, թե որքան է եղել վաճառված ապրանքներից ստացված հասույթը: Գիտենք միայն հետևյալը. 1928 թ. աքսորված անձանց անունից Ֆինանսների նախարարությունում մտցվեց մի կանոնակարգում` «ավանդների հաշվեհամարներում» պահվող գումարները բյուջե փոխանցելու ուղղությամբ, և առաջին անգամ 1928 թ. բյուջեին փոխանցվեց 300 հազար լիրա: Կոպիտ հաշվարկով այդ գումարը այսօրվա դրամով կանի 300 միլիոն լիրա:

Օնարանը բացատրելով, որ հայերի գույքերի բռնագրավումը քննարկման նյութ է դարձել Միություն և առաջադիմություն կուսակցության անդամ Ահմեդ Ռըզայի ջանքերով, ասաց հետևյալը. «1915 թ. դեկտեմբերին մեջլիսում տեղի ունեցած քննարկման ժամանակ Ահմեդ Ռըզան հայտնում է, որ «Լուծարման օրենքը» հակասում է սահմանադրության 21-րդ հոդվածին, ու Միություն և առաջադիմություն կուսակցության անդամներին ասում, թե իրենք չեն կարող հայերի գույքերը զավթել»: Ահմեդ Ռըզայի այդ ելույթը ևս պահպանվում է մեջլիսի արձանագրությունների մեջ»:

Սեմրա Փելեք

bianet.org

 30.07.2010