Թուրք ազգայնականության «արյունոտ» տնտեսական քաղաքականությունը

 Իթթիհատական թուրքական ազգայնականության՝ «թե’ ոչ թուրքերի, թե’ ոչ մահմեդականների»  նկատմամբ ձևավորած քաղաքական ընկալումը, ինչպես նաև` դրանից բխաած խնդիրները եկել-հասել են մինչև մեր օրերը…

1910-ական թթ. առաջին կեսին Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը ներկայացնող իշխանության` Անատոլիայի թուրքացման քաղաքականությունը, որն սկսվեց Արևմտյան Անատոլիայում բուլղարական փոխանակմամբ և հունական աքսորով, շարունակվեց հայկական կոտորածով…

Դրա տնտեսական քաղաքականությունն էլ իրականացվեց սեփականության թուրքացմամբ…

1920-ականների առաջին կեսին Էրզրումի կոնգրեսով մեկնարկած, 1919 թ. հոկտեմբերին՝ Ամասիայի արձանագրությամբ և 1921 թ. հունիսի 27-ին՝ Ազգային մեծ ժողովի նախագահ Մուստաֆա Քեմալի ստորագրությունը կրող 5 հոդվածից բաղկացած «Քուրդիստանի մասին Ազգային մեծ ժողովի Պատգամավորների խորհրդի` Էլջեզիրայի ռազմաճակատի հրամանատարությանն ուղղված հրահանգով՚ շարունակված և Լոզանում օրակարգ բերված քրդական հարցի նկատմամբ վերաբերմունքը, 1920-ականների երկրորդ կեսին բեկվելով, վերածվեց քրդերի աքսորի և այլ գործողություններով իրականացվող մի գործընթացի և այդպես էլ շարունակվեց: 1930-ականներին հրեաներին ուղղված գործողությունները և Դերսիմի կոտորածն ու աքսորը, 1940-ականներին և 1950-ականներին՝ ոչ մահմեդականներին հասցեագրված Ունեցվածքի հարկը և սեպտեմբերի 6-7-ի կոտորածները, 1960 թ. խունտան և հույների աքսորը, ինչպես նաև` 12000 գյուղերի

ամունների փոփոխումը, մարտի 12-ից հետո ոչ մահմեդականների վաքըֆներին պատկանող գույքերի հափշտակումը և հազարավոր երիտասարդների սպանությունները` քաղաքացիական ֆաշիստների կողմից, Մարաշի ալևիների կոտորածը, սեպտեմբերի 12-ի հասարակական և սոցիալական ջարդը, 1990-ականներին 3 միլիոն քրդերի աքսորը, Սվասի (Սեբաստիա) հրդեհը, քառորդ դար տևած «ցածր խտությամբ պատերազմը»` իրենց անհայտ հանցագործներով հանդերձ, հասան մինչև 2010 թ…

Այս հողերը միշտ կարոտ մնացին ժողովրդավարության…

Վկա են Անատոլիայի, Միջագետքի քարն ու հողը: Բելգե հրատարակչության հրատարակած 634-րդ գրքում ուսումնասիրվում է իթթիհատականների կողմից հիմնավորված ու հանրապետական շրջանում շարունակված թուրք ազգայնականության տնտեսական քաղաքականության ձևավորման գործընթացը: Պարզվում է, որ թուրքական բուրժուազիայի հարստության կուտակման մեջ նշանակալի տեղ է գրավում «ուրիշի» տնտեսական աղբյուրը: Բռնագրավված «ուրիշի» ապրանքը զավթվում է, բաժանվում և վաճառվում…

Լրագրող Նևզաթ Օնարանը «Լքյալ գույքի դեպքը. հայկական և հունական ապրանքների թուրքացումը օսմանյան ու հանրապետական շրջաններում» վերնագրով գրքում վերլուծում է այն տնտեսական քաղաքականությունը, որը տարվել է Անատոլիայում 1915 թ. և հետագա տարիներին: Վեց մասից բաղկացած այդ ուսումնասիրության գլխավոր նյութն են կազմում օրենքներն ու կարգադրությունները, դրանց կապակցությամբ մեջլիսում կատարված քննարկումները: Առաջին չորս մասում քննվում են օսմանյան ու հանրապետական ժամանակաշրջանները: Օրենքներից և կարգադրություններից բաղկացած «Փաստաթղթեր»-ը կազմում է հինգերորդ, իսկ մեջլիսյան քննարկումները ներկայացնող «Հավելվածներ»-ը՝ վեցերորդ բաժինը:

 Անատոլիան` «աքսորի տարածք»

Փաստացիորեն սկսված հայկական աքսորը քողարկվում է մեր իմացած` 1915 թ. մայիսի 27-ով թվակիր՝ Տեղահանության օրենքի շղարշի տակ… Չորս հոդվածից բաղկացած սույն օրենքով ասելով, թե «Ես զգացի նրա անհավատարմությունը»  փորձում են հիմնվորում գտնել մի հոգու, մի ամբողջ ընտանիք, մի ողջ գյուղ, մի ամբողջ ավան աքսորելու համար… Բանակը, իշխանություն ունենալով, մարդկանց կյանքը հանձնեց ընդամենը մեկ տասնապետի հայեցողությանը… «Դե’հ, տեղափոխվում ենք 24 ժամում…» ասելով` ընդամենը մեկ ամիրի որոշմամբ հայերն աքսորվեցին ողջ Անատոլիայի նահանգներից…

Պաշտոնական հռետորաբանության մեջ տեղ գտած այն պնդումը, թե աքսորը կատարվել է ռուսների հետ պատերազմում «անվտանգության նկատառումից» ելնելով, ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ փչոց: Անատոլիայի բոլոր նահանգներից հայերի աքսորվելու փաստը տառացիորեն տեղ է գտել նույնիսկ Թուրքիայի Պետական արխիվների գլխավոր տնօրինության կողմից հրապարակված «Հայերը օսմանյան փաստաթղթերում» գրքի մեջ:

«Կողոպտվել է հայերի գույքը»

1915 թ. մայիսի 27-ի Տեղահանության օրենքով իրենց տնից, տեղից և հողից աքսորված ու «կյանքի անվտանգության» խնդիր ունեցած հայերը 1915 թ. սեպտեմբերի 26-ին հրապարակված «Լուծարման օրենքով» (Tasfiye Kanunu) էլ իրենց տների, այգիների, պարտեզների, արտերի և գործարանների կողոպուտով հանդիպեցին «գույքի անվտանգության» խնդրին, որն արվում էր հանուն գանձարանի…

11 հոդվածից բաղկացած «Լուծարման օրենքը» Միություն և առաջադիմություն կուսակցության առաջին հիմնադիր առաջնորդներից Ահմեդ Ռըզայի առաջարկով քննարկվում է 1915 թ. դեկտեմբերի 13-ին: Ահմեդ Ռըզան նշելով, թե գույքի բռնագրավումը հակասում է 1876 թ. սահմանադրության 21-րդ հոդվածին, հայտնում է հետևյալը. «Այդ գույքերի տերը եղող հայերը սեփական կամքով չեն լքել իրենց ունեցվածքը… Հայերի ապրանքները մասամբ կողոպտվել են»: Ահմեդ Ռըզայի հավաստմամբ 1915 թ. դեկտեմբերին հայերի ունեցվածքի «մասամբ» կողոպուտը հետագայում դառնում է ամբողջական…

Երբ գալիս են 1970-ական թթ., աքսորյալների գույքից բացի, «ուրիշի» տնտեսական կարողությունը լուծարելու մեթոդին է ավելանում ունեցվածքի մեկ այլ խումբ. Թուրքիայի Հանրապետության քաղաքացի հայերին և հույներին պատկանող վաքըֆների տիրապետության տակ գտնվող գույքերը ինչ-որ պատրվակի տակ բռնագրավում են և ձեռնամուխ լինում դրանք լուծարելուն:

Պետք է բացահայտվեն «աքսորի գրանցամատյանները»

Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կողմից 1915 թ. հայերի և հույների աքսորից հետո վերջիններիս գույքերը բռնագրավելու հնարավորություն ընձեռած 1915 թ. սեպտեմբերի 26-ի «Լուծարման օրենքը» չեղյալ է հայտարարվում Ստամբուլի կառավարության 1920 թ. հունվարի 8-ի որոշմամբ: Ըստ այդ որոշման` նպատակ էր դրվում նաև վերոնշյալ գույքը վերադարձնել տերերին և փոխհատուցել անցյալում նրանց կրած վնասները: Ազգային մեծ ժողովը նախ՝ գաղտնի և ապա՝ հրապարակային նիստում կատարված քննարկման արդյունքում 1922 թ. սեպտեմբերի 14-ին ընդունված որոշմամբ վերացնում է  Ստամբուլի կառավարության 1920 թ. հունվարի 8-ին ընդունած որոշումը և 1923 թ. ապրիլի 15-ին հրապարակված 333 թվակիր օրենքով էլ ապահովում է վերադարձը իթթիհատակնների վարած լուծարման քաղաքականությանը: Հանրապետական ժամանակաշրջանում գործողության մեջ է դրվում Լուծարման հանձնաժողովը, որը պարտավորվում է կատարել հայերի և հույների գույքերը լուծարելու գործը: Սույն օրենքը ուժի մեջ է մնում մինչև 1988 թ. նոյեմբեր, այսինքն` 73 տարի: Այդպիսով՝ թեև այդ ընթացքում սահմանադրությունը փոխվում է 5 անգամ, սակայն Լուծարման մասին այդ օրենքը միշտ մնում է ուժի մեջ: Հենց միայն դա ցույց է տալիս, թե որքան ամուր կարող է լինել միասնական կամքը: Ըստ օրենքի` օսմանյան ու հանրապետական ժամանակաշրջաններում գործած լուծարման հանձնաժողովների պահած «ընթացիկ և հիմնական» գրանցամատյաններից և ոչ մեկը չի հրապարակվել: Այդ գրանցամատյանների վրայից պաշտոնական քողի վերացմամբ կբացահայտվի, թե ինչ արժողությամբ և քանի «ուրիշի» գույք է լուծարվել կամ փոխանցվել: Օսմանյան պետությունում եղել են 33 հանձնաժողովներ, սակայն անհայտ է, թե քանիսն են ստեղծվել հանրապետական շրջանում: Եթե 33 հանձնաժողովներից յուրաքանչյուրն ունեցած լինի մեկական «ընթացիկ և հիմնական» գրանցամատյան, ապա պետք է որ եղած լինի 66 գրանցամատյան, բայց չկա, իբրև թե չկա…

Վճարում չկա «քաղաքացի» հային

Թուրքական ազատագրական պատերազմի ժամանակ 1921 թ. օգոստոսի 5-ին Ազգային մեծ ժողովի նախագահ և գլխավոր հրամանատար Մուստաֆա Քեմալի հրամանով հավաքված պատերազմական հարկ  փոխհատուցումն ապահովվում է 1924 թ. ապրիլի 3-ին հրապարակված 459 թվակիր Հաշվարկի ընդհանուր օրենքով:

Սակայն այդ վճարման ժամանակ բացառություն են համարվում քաղաքացի հույներն ու հայերը: Այդ բացառությունն ապահոված 2-րդ հոդվածի վերաբերյալ մեջլիսի գաղտնի նիստում պատգամավորներին տեղեկություններ հաղորդած Հանձնախմբի նախագահ Հասան Ֆեհմին հետևյալ կերպ է հիմնավորում նման հոդվածի պատրաստումը. «Հոդվածի նպատակն է չներառել հույների և հայերի՝ Ազգային և ռազմական հարկերի արձանագրությունները… Մի միջոց է մտահղացվել, որպեսզի հույներն ու հայերը չօգտվեն Ազգային և ռազմական հարկերի արձանագրությունների վճարումներից: Սակայն չէինք կարող բացահայտ ասել, որ դա ուղղված է հայերին և հույներին: Առաջարկվեցին տարբեր ձևեր և ձևակերպումներ… Ի վերջո, գտանք այս ձևը, որն ամենաքիչը կարող էր արգելվել կամ չարգելվել…»:

Ահա այդքան պարզ բացատրություն:

Ֆինանսների նախարար Մուստաֆա Աբդուլհալիքը, որն աքսորի ժամանակ եղել է Բիթլիսի նահանգապետը, ինչպես նաև` Թալեաթ փաշայի քենակալը, «Մեզ չպատկանողների համար հնարավորինս շատ արգելքներ ենք հարուցելու» ասելով` վերջակետ է դնում այդ քննարկումներին:

Բաժանվում է որպես «արյան գին»

Օրենքում նշված արտահայտությամբ հայերի գույքերը, որպես մի տեսակ «արյան գին», բաժանվում են այն իթթիհատական շեֆերին, որոնք հայտնի են որպես Հայոց ցեղասպանության մեջ մեղավորներ, և որոնք սպանվել էին արտասահմանում կամ մահապատժի ենթարկվել երկրի ներսում: Իզմիրի մահափորձի դատաքննությունից (1926 թ. հունիսի26) առաջ՝ 1926 թ. մայիսի 31-ին հրապարակված 882 թվակիր օրենքով Թալեաթը, Ջեմալը և Բեհաեդդին Շաքիրն էլ ներառյալ` 12 իթթիհատականի ընտանիքներին, առանց մի ղրուշ պակասի, ուղիղ 20 հազար լիրա արժողությամբ հայկական գույք է ընծայվում: Արգելք է դրվում` այդ գույքերը 10 տարի չվաճառելու համար: Իթթիհատական այն ընտանիքների ցուցակում, որոնց տրվելու էին հայերի գույքերը, տեղ չի գտնում Էնվեր փաշայի անունը, որը հայտնի էր որպես Միություն և առաջադիմություն կուսակցության երեք առաջնորդներից մեկը` Թալեաթի և Ջեմալի հետ մեկտեղ: Այդ ցուցակում ընդգրկված մի իթթիհատական էլ մահապատժի է ենթարկվում Իզմիրի մահափորձի դատավարության արդյունքում:

Հողի «նվիրատվություն»` Բուլղարիային

Օսմանյան մեջլիսի անդամ հույն պատգամավորների առաջարկությունների շնորհիվ, հայերի և հույների հետ տեղի ունեցածներից բացի, օրակարգ է բերվում նաև Արևմտյան Թրակիայում Բուլղարիային տարածք տալու խնդիրը…

Բանակցությունների ժամանակ այս հարցը, ցավոք, առկախվում է թուրք պատգամավորների կողմից… 1915 թ. հունիս-հուլիս ամիսներին, երբ ակտիվորեն իրականացվում էր հայերի աքսորը, Բուլղարիայի և Օսմանյան պետության միջև տեղի ունեցած բանակցությունների արդյունքում 2600 քմ տարածք և 65 հազար բնակիչ ունեցող Արևմտյան Թրակիայում գտնվող «օսմանյան հողը» հօգուտ գերմանացիների պատերազմին մասնակցելու խոստմամբ տրվում է Բուլղարիային…

Չենք կարծում, թե աշխարհում երբևէ եղել է իթթիհատական թուրք ազգայնականության պես մեկ ուրիշ իշխանություն, որը հող է բաժանել «իր հոր մալի պես»: Եվ այսօր դու’ք մտածեք, թե ինչ է լինելու նման ազգայնականությունից սնված և ազգայնամոլության քարոզչություն անող ֆաշիզմի վիճակը …

Ֆեդերալիզմի լուծարում հանրապետական շրջանում

Հանրապետությունը 1923 թ. հոկտեմբերի 29-ին հայտարարում է, որ սահմանադրության մեջ դրա առնչությամբ օրինական փոփոխություն է կատարվել: 1921 թ. վերացվում է սահմանադրության` «նահանգային մակարդակում նախատեսող ֆեդերալ համակարգը», և դրվում է հանրապետության իրավական հիմքը: Ֆեդերալ համակարգում բազմաթիվ այնպիսի բնագավառներում, ինչպիսիք են առողջապահությունը, տնտեսությունը, գյուղատնտեսությունը, կրթությունը և բարեկարգումները, նման ներքին գործերում որոշումներ ընդունելու ազատություն նախատեսող դրույթները հանվեցին 1921 թ. սահմանադրությունից` դեպի հանրապետություն անցումն ապահոված 364 թվակիր օրենքով կատարված փոփոխությամբ: Այդպիսով` 1921 թ. սահմանադրության` մինչ այդ պահը չկիրառված, բայց քննարկված այդ ժողովրդավարական դրույթները (հոդված 11 և 12) վերացվում են հանրապետության հռչակումն ապահոված փոփոխության շնորհիվ:

«Աքսորի փողը» ` բյուջեում

Աքսորվածների ունեցվածքի վաճառքին ու բաշխմանը վերաբերող կարգավորումներն ակտիվանում են 1930-ական թթ.: 1915 թ. արժեքավոր իրերի վաճառքը նախատեսող կանոնակարգումից (1926 թ. մարտի 13-ի 781 թվակիր օրենքը) հետո օրակարգում է այդ իրերը վերցրանծների կամ զավթածների անունների արձանագրումը գրանցամատյանների մեջ: Այդ հարցն էլ է կանոնակարգման ենթարկվում:  

1929 թ. ճգնաժամի սրման ժամանակ բռնագրավված աղբյուրներից մեկն էլ դառնում է այն դրամը, որը որպես «ավանդ» թողել էին աքսորյալները Ֆինանսների նախարարությունում: 1928 թ. մայիսի 24-ի 1349 թվակիր օրենքով  այդ ավանդից բյուջե է փոխանցվում 300 հազար լիրա: Ի դեպ, եթե միայն բյուջեի քանակային աճը ի նկատի ունենանք, ապա այն կկազմի այսօրվա 300 միլիոն /տրիլիոն/ լիրան: Նման փոխանցումները շարունակվում են նաև հետագա տարիներին: 1921 թ. հունիսի 27-ով թվակիր և Ազգային մեծ ժողովի նախագահ Մուստաֆա Քեմալի ստորագրությունը կրող 5 հոդվածանոց «Քուրդիստանի մասին Ազգային մեծ ժողովի պատգամավորների խորհրդի` Էլջեզիրեի ռազմաճակատի հրամանատարությանը հղված հրահանգը» մոռացության է մատնվում մինչև 1925 թ.:

Թալեաթ փաշան 1915 թ. մայիսի 26-ով թվակիր՝ Ներքին գործերի նախարարության գրության մեջ հայտնում է, որ ինքը հայերի աքսորին մեկնարկ է տվել նախքան օրենքի հրապարակումն ու վարչակազմի որոշում ընդունելը:

Նևզաթ Օգյուն

gunlukgazetesi.net
08.07.2010

http://www.gunlukgazetesi.net/haber.asp?haberid=96675