Անընդմեջ մտորում եմ հետևյալ հարցի շուրջ. լա’վ, ասենք պետությունը ոչ մի քայլ չի ձեռնարկում` ընդդեմ 1915-ի ամոթի, իսկ ինչու այդ ուղղությամբ ոչ մի քայլ չեն անում քաղաքացիական-հասարակական կազմակերպությունները, մասնագիտական միությունները և արհմիությունները: Հուլիսի 24-ը Թուրքիայում նշվում է որպես Գրաքննության վերացման օր այլևս ոչ միայն Թուրքիայի լրագրողների միության /TGC/, այլև նաև ժողովրդի կողմից: Այնինչ հուլիսի 24-ը մի ժամանակ նշվում էր որպես Ազատության տոն, ինչպես հուլիսի 14-ը` ֆրանսիացիների մոտ: Ազատության տոնը շարունակել է նշվել նաև հանրապետական շրջանում` մինչև 30-ական թվականները, երբ այն վերացվեց:
1908 թ. կիսատ մնացած ժողովրդավարական հեղափոխությունը ինչպես որ հաջողացրեց ոգևորությամբ վարակել բոլոր լեզուների, ազգերի և հավատքների ներկայացուցիչներին, այնպես էլ ուղի հարթեց սոցիալիստական գործողությունների և գաղափարների համար: Հետագայում հիմնված խորհրադարանում թե’ առաջին անգամ հնչեցին աշխատանքը դրվատող ելույթներ և թե’ ներկայացվեցին բարեփոխումների առաջարկներ: Այդ ընթացքում գրաքննության վերացմամբ ի հայտ եկավ բազմերանգ մի մամուլ, որը լիբերալ, ազգայնական, կրոնի ջատագով գաղափարների հետ մեկտեղ արտացոլում էր նաև սոցիալիստական և անարխիստական մտքեր:
Նախքան 1908 թ. ևս հայերը կարևոր տեղ էին զբաղեցնում օսմանյան մամուլում` լրագրությունից ու թղթակցությունից մինչև տպագրական գործ… Միևնույն ժամանակ նշանակալի դերակատարություն ունեին նաև գրահրատարակչության, տպագրական գործի, կլիշեի արվեստի և կազմարարության բնագավառներում: Կարելի է ասել, որ հայերը մինչև 1960-ական թթ. սկիզբ շարունակել են կարևոր դիրքեր զբաղեցնել Բարձր Դռան կառավարությունում:
Թուրքիայի լրագրողների միությանը սպասում է մի ուշացած պարտականություն: Ինչպես հայտնի է, Մամլո թանգարանում կա մի բաժին, որը հատկացված է մահափորձի ենթարկված, հարձակման արդյունքում զոհված լրագրողների լուսանկարներին: Այդ բաժնում դրված վերջին նկարը եղավ սիրելի Հրանտ Դինքինը. երանի թե ողջ լիներ և այնտեղ չդրվեր:
Ես կարծում եմ, որ Թուրքիայի մամուլն ունի մի մասնագիտական ու խղճի պարտականություն, որը դեռևս չի կատարել: Օսմանյան մամուլում կարևոր դերակատարուություն ունեցած և 1915-ի զանգվածային ձերբակալություններից հետո մահացած հայ լրագրողներին ու մամուլի բնագավառում աշխատածներին պետք է տեղ հատկացնել Մամլո թանգարանում: Այդ լրագրողները, որպես խմբագրապետ, գլխավոր խմբագիր, խմբագիր, թղթակից, գրաշար, տպագրիչ և կլիշեագործ, կարևոր գործառույթներ են ունեցել ոչ միայն հայերեն լեզվով, այլև` թուրքերենով տպագրվող թերթերում:
Այն հանգամանքը, որ 2007 թ. Թուրքիայի լրագրողների միության Ազատության մրցանակը Հրանտ Դինքի հետ մեկտեղ հանձնվել է նաև ինձ, կարևոր պարտականություն է դրել իմ ուսերին: Այն է` ջանքեր գործադրել, որպեսզի Մամլո թանգարանում տեղ հատկացված սպանված լրագրողների կողքին տեղ տրվի նաև 1915-ին կոտորված հայ լրագրողներին ու մամլո բնագավառում աշխատողներին: Կարծում եմ, որ այդ ուղղությամբ քայլեր ձեռնարկելը նաև Թուրքիայի լրագրողների արհիմության բարոյական պարտքն է:
Այդ կերպ այլ ձևով վերհիշած կլինենք 1908 թ. Ազատության հեղափոխության այն հրաշալի ոգևորությունը, որը փողոցներում, տներում, հասարակական վայրերում ամիսներ շարունակ միավորել էր բոլոր ազգություններին և հավատքներին պատկանող մարդկանց:
«1908 թ. օգոստոսին Թաքսիմի այգում «Սահմանադրական պայքարում թուրք և հայ զոհերին միասին հարգանքի տուրք մատուցելու արարողության» ժամանակ Զոհրապի ահավոր ազդեցիկ ելույթը մինչ օրս պահպանվել է մեր հիշողության մեջ»,-գրում է Թեոդիկը «Ապրիլի 11-ի հուշարձանը» վերնագրով իր գրքում: Այս գիրքը 1919 թ. դեռ թարմ հուշերով Ստամբուլում հրատարակված առաջին գիրքն է, որում զետեղված են 1915-ի տարաբախտ ճանապարհին մեր կորցրած հայ գրողների, մտավորականների կյանքի պատմությունները, և որը դեռ չի կորցրել իր նշանակությունը: Որպես Կարմիր կիրակի հիշատակված ապրիլի 11-ին (24-ին) կատարված զանգվածային ձերբակալությունները այդպիսով առաջին անգամ փաստագրված եղան: Թեոդիկի հրատարակած Տարեգրքի հատորները` սկսած 1907-ից, շատ էին դյուրացրել 1915 թ. անհետ կորած լրագրողների և գրողների կենսագրականներին հասու դառնալը: Տարեգրքի այդ հատորներից հնարավոր էր նաև տեղեկություններ ստանալ տպագրվող հայկական թերթերի և ամսագրերի վերաբերյալ, ինչպես նաև` սույն թերթերի օրիգինալ խորագրերի մասին:
ԳՐԻԳՈՐ ԶՈՀՐԱՊԸ, ՏԻՐԱՆ ՔԵԼԵՔՅԱՆԸ, ԳԵՎՈՐԳ ՖԵՐԻԴԸ, ՄԱՐՏԻՐՈՍ ՔՈՒՆԴԱՔՉՅԱՆԸ, ԳԱՐԵԳԻՆ ԳՈԶԻՔՅԱՆԸ, ԳՐԻԳՈՐ ԹՈՐՈՍՅԱՆԸ, ՌՈՒԲԵՆ ԶԱՐԴԱՐՅԱՆԸ, ԴԱՆԻԵԼ ՎԱՐՈՒԺԱՆԸ, ԵՐՈՒԽԱՆԸ և մյուսները պետք է տեղ գտնեն Թուրքիայում զոհված մամլո ներկայացուցիչների շարքում:
Ազատության տոնի օրը հարգանքով հիշում եմ ՍԱԲԱՀ, ԱԶԱՏԱՄԱՐՏ, ՋԵՐԻԴԵ-Ի ՀԱՎԱԴԻՍ, ԺԱՄԱՆԱԿ, ՋԵՐԻԴԵ-Ի ՇԱՐՔԻՅԵ, ԲՅՈՒԶԱՆԴԻՈՆ, ՋԻՀԱՆ, ԳԱՎՐՈՇ, ՄԱՆԶՈՒՄԵ-Ի ԷՖՔՅԱՐ, ՈՒՆԻՔ, ՍԱԱԴԵԹ, ՆՈՐ ՕՐ, ՅԵՆԻ ՖԻՔԻՐ, ԵՓՐԱՏ և այլ թերթերի գրողներին, խմբագրերին, թղթակիցներին, գրաշարերին և տպագրիչներին :
Հետգրություն
Մաղթում ենք, որ Մամլո թանգարանի սպանված լրագրողների բաժնում մի անկյուն հատկացվի 1915 թ. մահացած հայ ինքնություն ունեցող գլխավոր խմբագիրների, խմբագիրների, թղթակիցների և մամուլի բնագավառում աշխատածների, ինչպես նաև` բոլոր այդ թանկագին մարդկանց հիշատակին, մաղթում ենք, որ Ջաղալօղլուում և Բեյօղլուում, որտեղ անցյալում գտնվել են այդ թերթերի, ամսագրերի, հրատարակչատների և գրատների գրասենյակները, հիշատակի ցուցանակներ փակցվեն հանրախանութների և շենքերի դռներին: Իսկ լրագրողների հիշատակին էլ, որպես հարգանքի տուրք, որևէ բան գրվի նրանց և իրենց ընտանիքների ապրած բնակարանների և տների պատերին: Դրա անհրաժեշտությունը բոլորին զգացնել տալու և ամոթն էլ միշտ կենդանի պահելու ակնկալիքով`
Ռագըփ Զարաքօլու
Մարդու իրավունքների կազմակերպության գլխավոր նախագահի տեղակալ:
http://www.hyetert.com/yazi3.asp?s=0&Id=684&DilId=1
ID:684
23.07.2010
Leave a Reply