Բագնայր վանքը

 

Պատմությունը

Բագնայր հայկական վանքի ավերակները գտնվում են Անիից մի քանի մղոն արևմուտք` Ալա լեռան կողմերում, Քազլուջա անունով մի քրդական գյուղում:

«Բագնայր» նշանակում է «բագինի քարայր». այս իմաստից կարելի է ենթադրել, թե հավանաբար այնտեղ գտնվել է ավելի հին զրադաշտական մի տաճար:

Վանքի անցյալին վերաբերող տարեթվեր են հանդիպում հայկական միջնադարյան գրական աղբյուրներում: 11-րդ դարի պատմաբան Ստեփանոս Ասողիկը պատմում է, որ վանքը կառուցել է տվել Վահրամ Պահլավունին 989 թ.:

Մինչև 1040-ական թթ. վանքը եղել է նշանավոր կրոնական կենտրոն և մինչև 13-րդ դար շարունակել է մնալ Պահլավունիների ու վերջիններիս վասալների հովանու տակ: Կառույցի արձանագրությունները նշում են, որ մատուռներից մեկը կառուցվել է 1145 թ., մյուսը` 1200-ին, մեկ ուրիշն էլ` 1223 կամ 1229 թ.:

Ամենանոր արձանագրությունները մնացել են 13–րդ դարի երկրորդ կեսից: Վանքը ենթադրաբար լքվել է, երբ 13-րդ դարում անցել է տարածաշրջանի քոչվոր թյուրքական ցեղերի ձեռքը:

19-րդ դարում դատարկ վանքը քոչվորների համար ծառայում էր որպես ամառանոց: Նույն դարի վերջին վանքը համեմատաբար լավ էր պահպանված ու գտնվում էր լավ վիճակում: Դրանից հետո այն ավերածությանը, որին ենթարկվեց վանքը, դժբախտաբար Թուրքիայում գտնվող բազմաթիվ հայկական հուշարձանների գլխին եկած օրինակներից մեկն էր:

 

 Կառույցի ուսումնասիրությունը

Ժամատան հետևում գտնվող մայր եկեղեցին (Սուրբ Աստվածածին)

19-րդ դարի լուսանկար 

Մայր եկեղեցին, կից մատուռները և ավերված երկրորդ ժամատունը

19-րդ դարի լուսանկար

Ջ. Մ. Թիերրիի 1983 թ. աշխատության մեջ գլխավոր վանական համալիրի ներքոհիշյալ նախագիծը մշակվել է 1960-ական թթ. ավերակներից և հին լուսանկարներից արված մոդելից (այն ժամանակ այսօրվա հետ համեմատած լավ վիճակում էր գտնվում):

Ենթադրվում է, թե որպես Ս. Աստվածածին հայտնի գլխավոր եկեղեցին հիմնվել է Վահրամի որդու` արքայազն Սմբատ Մագիստրոս Պահլավունու կողմից:

Այն կառուցված է եղել ուղղանկյուն գմբեթավոր գավթի ձևով, այսինքն` ունեցել է վերևը երեք առանձին մասի բաժանված գմբեթավոր կենտրոնական տարածք: Պատերի վրա գտնվող ամենահին արձանագրությունն արվել է 1042 թ.: Ճակատը գտնվել է ներսից և դրսից գնդաձև ու կիսագնդաձև կամարներով հենված առագաստների վրա: Այն ամենը, ինչ մեր օրեր է հասել այս եկեղեցուց, բաղկացած է գրեթե միայն արևմտյան պատի մասերից:

Ժամատան այսօրվա տեսքը         Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին այսօր

Եկեղեցու մուտքը կառուցված է եղել արևմտյան կողմում գտնվող ժամատնից, որը մի մեծ արտաքին սրահ էր: Ժամատունը, որն ուներ քառակուսի ձևով նախագիծ և եկեղեցուց ավելի մեծ էր, հավանաբար կառուցվել է 12-րդ դարի վերջին (գտնվել է 1201 թ. մի արձանագրություն): Եթե 1870-ական թթ. գրեթե վնասված չի եղել, ապա ներկայում պահպանվել է միայն արևելյան և հյուսիսային պատերի ու տանիքի մի փոքր մասը:

Ժամատան ներսում չորս անկախ (ինքնակա) և ութ գաղտնի սյուները պահում են ինը մասի բաժանված առաստաղը: Միջին հատվածի տանիքը եղել է բրգաձև, փորագրված է եղել շթաքարե  եզրերով, իսկ գագաթին ունեցել է օվալաձև պատուհաններ: Հավանական է, որ այն նման է եղել Էրզրումի Յաքութիյե մեդրեսեի (հոգևոր ուսումնական հաստատություն) քարե առաստաղին, որը պահպանվել է նաև այսօր:

Մայր եկեղեցու հարավարևելյան կողմի հարևանությամբ եղել են երկու փոքր մատուռներ: 1960-ական թթ. ավերված վիճակում էին, իսկ այսօր լրիվ ոչնչացված են:   

Վեցանկյուն մատուռը և արտաքին գավիթը     Գմբեթի ճակատը և տանիքը

Հավանական է, որ մայր եկեղեցուն ամենամոտ մատուռը կառուցվել է 11-րդ դարի առաջին քառորդում: 19-րդ դարում մատուռի ներսում գտնվել է մի գերեզման, որտեղ, ըստ տեղացիների պնդումների, թաղված է եղել սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը:

Երկրորդ մատուռն ունեցել է 1145 թ. մի գրություն, որը հաղորդում էր, թե այն պատվիրել է կառուցել Ազիզ անունով մի կին` իր որդու՝ Գրիգորի հիշատակին: Փաստորեն այս եկեղեցին այն քիչ թվով եկեղեցիներից մեկն է, որը կառուցվել է Հայաստանում սելջուկների տիրապետության ժամանակ:

Հին լուսանկարներից կարելի է ենթադրել, թե հավանաբար եղել է նաև մի  երկրորդ ժամատուն, որը հենված է եղել մայր եկեղեցու հարավային ճակատի և մատուռների արևմտյան պատերն:

 

Վեցանկյուն մատուռը

Մայր համալիրի հյուսիսային հատվածում գտնվում է մի փոքրիկ վեցանկյուն մատուռ, որը փրկվել է վանքի մյուս հատվածներին հասած ավերածություններից:

Մատուռի ներսը բաղկացած է վեց անկյուններից, իսկ կոպիտ քարից կառուցված դրսի գավթի մուտքը գտնվում է արևմտյան մասում: 

Ժամատան արևելյան կողմը     Կիսասյուն ժամատան մեջ    Մատուռի ներսը

Պատերի վրա կա մի ավերված արձանագրություն, որը պատկանում է 1223 թ., բայց եկեղեցին կարող է կառուցված լինել ավելի շուտ, այսինքն` 9-րդ կամ էլ, ավելի մեծ հավանականությամբ, 10-րդ դարում: Ներսը նման է 10–րդ դարի վերջում Անիում կառուցված և դարձյալ Պահլավունիների կողմից հիմնված Աբուգամրենց Սուրբ Գրիգոր մատուռին: Այսօր մատուռն ու գավիթը օգտագործվում են որպես փարախ:

Իսկ մատուռի մոտ գտնվող քարե կառույցի ավերակները հավանաբար այն շինության փլատակներն են, որի մասին հիշատակեցինք որպես 1870-ական թթ. կառուցված և սրբատաշ քարերով ծածկված գմբեթավոր եկեղեցի: Ենթադրելի է, որ այն 13–րդ դարի մատուռներից մեկն է, որի մասին նշվել է Բագնայր վանքի պատմությանը նվիրված հատվածում:

http://www.virtualani.org/bagnayr/turkish.htm