Միհրան Թումաճանի բանահաւաքչական ժառանգութեան բանախօսութիւնը (յապաւուած)

ՙՀայրենի երգ ու բան՚ի հետքերով

Հայ մշակույթի բազմավաստակ երախտաւոր Միհրան Թումաճան միակն էր Կոմիտասի Պոլսոյ հինգ սաներէն, որ ուսուցչի առաջնորդութեամբ խորապէս թափանցելով հայ աւանդական երաժշտարուեստի ինքնութեան գաղտնարանները` նուիրուեց հայոց երգ ու բանի հաւաքման դժուարին ու աշխատաւոր գործին: Նրա տարիների քրտաջան ու անխոնջ աշխատասիրութեան արգասիքը ՙՀայրենի երգ ու բան՚ ստուարածաւալ հաւաքածուն է: Այն ի մի բերեց 1920-23 թթ. Փարիզում ու Պուլղարիայի Ֆիլիպէ քաղաքում, ապա եւ 1930-1940 թթ. ԱՄՆ-ում հանգրուանած հայորդիների շուրթերից գրի առնուած երգերն եւ բանահիւսական նշխարները:

Աչալուրջ փնտռումների արդիւնքում` Մ. Թումաճանին յաջողուել էր գտնել Պատմական Հայաստանի Բութանիայի, Իզմիրի, Կիւրինի, Մալաթիայի, Խարբերդի, Եդեսիայի, Այնթաբի, Կեսարիայի, Չմշկածագի, Ակնայ, Երզնկայի, Բալուի, Տիգրանակերտի, Տարօնի, Կարնոյ, Սուրամալուի, Պիթլիսի, Շատախի, Խլաթի ու Վասպուրականի շրջաններից հայրենի երգն ու բանը յիշողութեան ու հոգու խորքում դեռեւս վառ պահած ինը տասնեակ բանասացների: Նրանից Բութանացի Մարիամ Մինասեանից, Կիւրինցի 80-ամեայ Ալմաստ ապլայից ու Սիվադ Թորոսեանից, Խլաթցի Անոյշ Գրգորեանից ու Վանեցի Տիգրան Չիթունուց Թումաճանը գրի է առել մեծաքանակ` մինչեւ ութ տասնեակ բարձրարժէք նմոյշներ:

Մեծանուն կոմիտասագէտ Ռոպերթ Աթայեանը, որ անձնապէս ծանօթ էր Մ. Թումաճանի հետ, առաջարկել էր նրան ամբարածը կարգաւորելու, ապա եւ հրատարակելու նպատակով գալ Հայաստան: 1966 թ. իրականացաւ նրա վաղեմի երազանքը` Հայաստանի Ազգային Ակադեմիայի հրաւէրով ժամանեց հայենիք ու գործի անցաւ:

Ակադեմիայի ղեկավարութիւնը երիտասարդ էթնօերաժշտագէտներ Ալինա Փահլեւանեանին, Արաքսի Սարեանին ու ինձ` Զաւեն Թագակչեանին, կցեցին 76-ամեայ հմուտ բանահաւաքին` նրա առաքելութեան մէջ նեցուկ լինելու յանձնարարականով: Միացեալ Նահանգներից հայրենիք բերած ու մեզ ապաւինած Թումաճանի դիւանին ծանօթանալն ու այն դասակարգելը խիստ աշխատատար լինելով` բաւական ժամանակ պահանջեց: Որոշուեցաւ հաւաքածուի պարունակութիւնը հրատարակել 4 հատորով: Հատորների բաշխումն ու հրատարակման սկզբունքների յստակեցումը, որը Մ. Թումաճանի ամենօրեայ հոգածութեան խնդիրն էր, նրա յառաջացած տարիքի ու առողջական խնդիրների հետեւանքով` երկար ու ձիգ տարիներ տեւեց:

Հաւաքածուի առաջին ու երկրորդ հատորների երգերի նօթային վերջնագիր օրինակները, մեր օգնութեամբ, Մ. Թումաճանն իր կենդանութեան օրօք հասցրեց կարգի բերել:

Սակայն, հրատարակման համար վերջնական տեսք ստացաւ միայն առաջինը, որն ալ Ռոպերթ Աթայեանի խմբագրութեամբ, լոյս տեսաւ հեղինակի կենդանութեան օրօք` 1972 թ.: Գրքում ամփոփուեցին Բութանիայի շրջանի 122 երգ ու 11 բանահիւսական նմոյշ, նաեւ Իզմիրի շրջանից մի քանի օրինակ:

…

ՙՀայրենի երգ ու բան՚ի վերջին հատորը, որ կազմուել ու խմբագրուել է մեր կողմից, հնարաւոր եղաւ հրատարակել միայն 2005 թ.` նախորդից 19 տարի անց: Երկարատեւ ընդմիջման պատճառը Սպիտակի աւերիչ երկրաշարժն էր, որին հետեւեցին Հայաստանում յայտնի քաղաքական վայրիվերումներն ու պատերազմական միջադէպերը, ինչպէս նաեւ անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցների բացակայութիւնը: Ֆինանանսներ հայթայթելու հարցում գործնական միջամտութիւն ունեցաւ Միհրան Թումաճանի եղբօրորդին` Տիգրան Թումաճանը: Նա օգնութեան խնդրանքով դիմեց ԱՄՆ-ի Վան-Վասպուրական Բարեգործական Միութեանն ու Այվազեան-Տաղլեան ընտանեկան բարեգործական հիմնադրամին, որոնց շնորհիւ հնարաւոր դարձաւ ամբողջացնել հայ մեծանուն երաժշտագէտ-բանահաւաքի` մեր սիրելի Միհրան քեռու տարիների տքնաջան աշխատասիրութեան արգասիքը:

Հատորի երկու բաժիններից առաջինն ընդգրկում է Պատմական Հայաստանի՝ երգ ու բանով մեզ գրեթէ անծանօթ Խլաթի շրջանը, որի երգացանկի մեծ մասն Անուշ Գրիգորեանի կատարումներն են: Երկրորդ մասը ներառում է Վան-Վասպուրականի թէ՛ նորայայտ եւ թէ յայտնի երգերի արժէքաւոր տարբերակներ:

…

Ժողովրդական երգերի երաժշտական բարբառների համեմատական քննութիւնը հեղինակի վաղեմի նպատակներից էր, որի համար 4-րդ հատորի ծանօթագրութիւներում ներկայացրել ենք թումաճանական գրառումների զուգահեռ օրինակների անձնագրային տուեալները, որ ի մի ենք բերել մինչ այդ հրատարակուած բոլոր նօթագիր ժողովածուներից:

Խլաթի եւ յատկապես Վան-Վասպուրականի երգերի եղանակաւորումը էականօրէն տարբերւում է հայկական միւս շրջանների ելեւէջակարգից: Դա ընդգծւում է ե՛ւ ձայնակարգային կառոյցների, ե՛ւ ելեւէջադարձումների, ե՛ւ ձեւակառուցման ինքնայատուկ շարադասութեամբ: Հատորում բազմաթիւ են գիտական-գեղարուեստական բարձրարժէք նմոյշները:

…

ՙՀայրենի երգ ու բան՚ի չորս հատորները միասին վերցրած՝ բովանդակում են 743 երաժշտական եւ 635 բանահիւսական` ընդհանուր թիւով 1378 նմոյշ: Նկատի ունենալով միայն ներկայացւող քառահատորեակի պարունակութիւնը, նշենք, որ հայոց մէջ Կոմիտասից յետոյ, Մ. Թումաճանն առաջինն էր, որ ամբարել էր նշուած քանակի օրինակներ:

Այդուհանդերձ, կառարուած հսկայածաւալ աշխատանքից բաւարարուած չլինելով` նա գտնում էր, որ եթէ գոնէ մի օգնական ունենար, կը կարողանար պատշաճ քանակութեամբ գրի առնել ժողովրդի մէջ տարածուած աւանդական երգերի ու նուագների նմոյշները եւ լիարժէք ներկայացնել ՙՀայրենի երգ ու բան՚ի հատորներում համեմատաբար քիչ օրինակներով ներակայացուած հայկական բնակավայրերը:

Մ. Թումաճանի հարուստ ժառանգութեան կարեւոր մասն են շուրջ 2000 հայրենասիրական երգերը, որոնք մինչ օրս չեն հրատարակուել եւ ուսումնասիրուել, հայագիտական խոշոր արժէք ունեն: Հրատարակուած գրքերից բացի` կարեւորւում են նաեւ բանահաւաքի գրառած 300-ից աւելի օտարալեզու եւ օտարահունչ երաժշտական նմոյշները, որոնք դեռեւս հեղինակի կենդանութեան օրօք պիտի հրատարակուէին առանձին գրքով: 1970-ական թթ. դրանք մասնակի համակարգեցին արուեստագիտութեան տոքթորներ Մաթեւոս Մուրատեանն ու Գառնիկ Ստեփանեանը, սակայն աւարտին չհասցուեցին` նրանց անժամանակ վախճանման բերումով:

Աւելացնենք, որ Մ. Թումաճանի հատորներն ընդգրկուած են Հայաստանի երաժշտական ուսումնարանների ու կոնսերվատորիայի ուսումնական ծրագրերում: Հաւաքածուի նմոյշներից շատերը նոր հնչեղութիւն են ստացել հայ կոմպոզիտորների ստեղծագործութիւններում, ընդգրկուել են համոյթների, ինչպէս նաեւ երգիչ-երգչուհիների համերգային ծրագրերում:

Լուսանկարը՝ Զաքարիա Միլիտանօղլու

 Զաւեն Թագակչեան

ԱԿՕՍ, 2 Յուլիս, 2010