Լոզանի պայմանագրի դրույթները կիրառել բոլորի նկատմամբ

Լոզանի պայմանագիրը Թուրքիայի հանրապետության հիմնադիր պայմանագիրն է: Այդ պայմանագիրը փոխելու ցանկությունը թե’ անիրատեսական է և թե’ անհասկանալի: Սակայն հնարավոր է տվյալ պայմանագիրը ընդլայնելով և բոլոր քաղաքացիների նկատմամբ կիրառելով` լուծում գտնել այն որոշ խնդիրներին, որոնք այսօր ծառացած են Թուրքիայի առջև:  

Լոզանի պայմանագրում ինձ բառային ձևակերպման առումով ամենաշատ անհանգստացնող թեման փոքրամասնություն արտահայտությունն է: Անկեղծ ասած` ինձ բոլորովին դուր չի գալիս, որ այս հողերում հարյուրավոր տարիներ մեզ հետ միասին ապրած և մեր քաղաքացիները եղող հույներին, հայերին, հրեաներին փոքրամասնություն են կոչում:

Ըստ էության, Լոզանի պայմանագիրը ԹՂԹԻ ՎՐԱ համեմատաբար ավելի շատ իրավունքներ է տալիս փոքրամասնություն կոչված մեր քաղաքացիներին` փոքրամասնության կարգավիճակում չեղողների համեմատ: Փոքրամասնություն կոչվող մեր քաղաքացիներն ունեն փոքրամասնության կարգավիճակ չունեցող քաղաքացիների բոլոր իրավունքները, ի հավելումն՝ 1923 թ-ից ի վեր կարողանում են իրենց մայրենի լեզվով կրթություն ստանալ, իրենց լեզուներով թերթեր հրատարակել և այլն: Սակայն, ինչպես ասացի, այդ իրավունքները հիմնականում թղթի վրա են, քանզի փոքրամասնություններին պատկանող մեր քաղաքացիներից այլևս ոչ մեկը չի կարողանում բարձր պաշտոններ զբաղեցնել, սպա դառնալ (խոսքը պահեստի սպաների մասին չէ), գավառապետ կամ նահանգապետ լինել: Բայց և այնպես, նրանք թղթի վրա ավելի շատ իրավունքներ ունեն, քան թե փոքրամասնություն չեղող քաղաքացիները:

2010 թ. այդ իրավունքներից  նահանջելը հաճելի չէ թե’ տեխնիկական և թե’ քաղաքական առումներով:

Սակայն մի՞թե հնարավոր չէ նույն իրավունքները տարածել բոլոր քաղաքացիների վրա: Այդպիսով` թե’ Լոզանից հետքայլ չի արվի և թե’ Լոզանով միայն որպես փոքրամասնություն բնորոշվող քաղաքացիներին տրված բոլոր իրավունքները կդառնան ընդհանուր-սահմանադրական իրավունքներ: Եվ այդպիսով` ազատված կլինենք հույներին, հայերին ու հրեաներին փոքրամասնություն ասելու ամոթից, որոնց հետ ապրում ենք հարյուրամյակներ շարունակ:

Փոքրամասնության բնորոշումը, մեր կիրառած իմաստով, արդեն իսկ սկսել է պատմականորեն հնանալ:

Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո կայսրությունների, այդ թվում նաև` Օսմանյան կայսրության փլուզման տարիներին այլևս պատմական կատեգորիա դառնալ սկսած ազգ-պետություն սահմանման հասկացությունն է փոքրամասնություն հասկացությունը:

Այս սահմանումն այսօր մեր երկրում միայն հույն, հայ ու հրեա տարրերով սահմանափակելու փոխարեն թերևս ամենախելամիտ միջոցը կլինի Լոզանի բերած դրական խտրականությունը, ընդլայնված մշակութային իրավունքների շրջանակներում, տարածելը դա ցանկացող բոլոր խմբերի վրա` առանց այդ խմբերը փոքրամասնություն կոչելու:

Շատ լավ եմ հիշում, որ Քադըքյոյում, որտեղ անցել է իմ մանկությունը, մի հույն լրագրող հունարեն թերթեր էր տարածում հույների տներով. այն տարիներին չգիտեի, որ այդ վիճակը Լոզանից բխող մի դրական խտրականություն էր, բայց նույն ժամանակ, օրինակ, արգելված էր քրդերեն թերթերի հրատարակումը:

Լոզանով փոքրամասնություններ սահմանված քաղաքացիները կարողանում են մայրենի լեզվով կրթություն ստանալ, բայց այսօր քրդերը դեռ չեն կարողանում:

Դուք էլ եք տեսնում, թե ինչ անհասկանալի և անհեթեթ է այս հարցը: Ըստ իս` այսօր կարևոր հարց է այս դրական խտրականությունը՝ հույների, հայերի, հրեաների այս իրավունքները քաղաքացիության իրավունք դարձնելու խնդիրը, որի ուղղությամբ կարելի է մտածել՝ առանց տեխնիկական իմաստով Լոզանից հետքայլ անելու:

Դյուրին կերպով կարելի է նույն շրջանակի մեջ մտցնել նաև կրոնի ազատությունը: Եթե պետությունը կարողանա ազատվել իր ուղեղի մամլիչից, հասարակությունն էլ թերևս կկարողանա տարիներ անց գոնե մի քիչ շունչ քաշել:

 Էսեր Քարաքաշ, 06.07.2010

www.stargazete.com