Անիից հյուսիս գտնվող հուշարձանները

Օղուզլու գյուղի եկեղեցին

Անիից 16 կմ դեպի հյուսիս գտնվող Օղուզլու գյուղի վրա իշխում է մոխրագույն որմածքը, որը մեծ հայկական եկեղեցու ավերակներ է: 

Եկեղեցու սկզբնական հայկական անունը հայտնի չէ: Պատի վրայի արձանագրությունը, որի թվագրությունը ևս հայտնի չէ, նշում է, որ եկեղեցին կառուցել է Հասսան Գնթունին: Այս անձը Սմբատ թագավորի օրոք (890-914) եղել է Կարսի կուսակալ: Քանի որ արձանագրության մեջ չի խոսվում Սմբատից, կարելի է առաջ քաշել այն տեսակետը, որ արձանագրությունը գրվել է 10-րդ դարի սկզբում տեղի ունեցած Կարսի ապստամբության և Սմբատի` իշխանությունից ժամանակավորապես հեռանալու շրջանում: Իսկ մեկ այլ արձանագրության մեջ, որն այսօր ավերված է, նշվում է, որ 1001 թ. եկեղեցին վերանորոգել է իշխանաց իշխան Աշոտ Պահլավունին:

Հետագայում եկեղեցու հարավարևմտայան անկյունը պետք է, որ փլված լինի, որովհետև  այն, ի տարբերությունշ կառույցի մյուս հատվածների, ավելի փոքր քարերով է կառուցված: Որմածքի նմանությունից կարելի է կարծել, որ դրսի պատերը շարվել են միաժամանակ, մուտքերը կամ պատել են, կամ էլ չափերն են փոքրացրել:  Սա հուշում է, որ եկեղեցին վեր է ածվել ամողջական ապաստանի: Նմանատիպ մի շինարարություն էլ իրականացվել է մոտակա Շիրակավան եկեղեցում:

Եկեղեցին 20-րդ դարի առաջին քառորդին ամողջական է եղել: Ասում են, որ գմբեթը և հարավարևմտյան անկյունը փլուզվել է 1936 թ. երկրաշարժից: Իսկ փլված քարերը հնարավոր է պահված լինեն որպես շինանյութ:

 Եկեղեցին ունի ուղղանկյան մեջ տեղադրված երեքնուկի նախագիծ: Գլանաձև ճակատը` ծածկված գմբեթով, հենվում է խոյակների վրա: Ապսիդի յուրաքանչյուր երկու կողմում մատուռ կա, որոնցից յուրաքանչյուրի վրա ուղղանկյուն սենյակ կա (հավանաբար նախագծվել է որպես ապաստան),   ուր առանց սանդուղքի կամ ճոպանի հասնել հնարավոր չէ: Այս ժամանակաշրջանի եռապսիդային եկեղեցիների համար անսովոր հյուսիսարևմտյան և հարավարևմտյան անկյուններում նույնանման մատուռներ չկան: Սրանց փոխարեն կան ուղղանկյուն բաժիններ, որոնք բացվում են դեպի կենտրոնական նավ:

Պատենաձև քիվերով զարդարված, խորքային քանդակներով խորշերը հյուսիսային, հարավային և արևելյան ճակատների ակնբախ արտաքին առանձնահատկություններն են:

Հարավային դռան ճակատային մասի վրա մի ռելիեֆ է եղել, որի վրա պատկերված են եղել Մարիամ Աստմածածինը՝ գահին նստած, մանուկը՝ ձախ ծնկին, երկու կողմից հրեշտակների նմանվող ձիավորներ, որոնք, հնարավոր է, եկեղեցու հովանավորները լինեն:

 Կարմիր եկեղեցի

Օղուզլուից 20 կմ արևելք և Անիից 15 կմ հյուսիս` Յաղըքեսեն գյուղում, մի եկեղեցի կա, որը հայերեն հայտնի է որպես Կարմիր եկեղեցի, իսկ թուրքերեն` Քըզըլքիլիսե: Երկուսն էլ նույն իմաստն ունեն: Քանի որ Հայաստանում կա Կարմիր վանք անունով մի եկեղեցի, հետևաբար այս եկեղեցին անվանելու ենք Քըզըլքիլիսե:  

Եկեղեցին կանգնած է փոքրիկ գետի  առափնյա բարձրունքի վրա` առանց ծառերի և բլուրներով արոտավայրում: Մի քանի կիլոմետր այն կողմ երևացող կոնաձև տանիքի ուրվապատկերը կարծես ներդաշնակ է հեռվում գտնվող լեռների գագաթների հետ:

Եկեղեցու անցյալի վերաբերյալ շատ բան հայտնի չէ, անհայտ է նաև նախնական՝ միջնադարյան անվանումը: 19-րդ դարում օգտագործվել է որպես այս գյուղի եկեղեցի: Պաշտոնական անունը գրանցվել է որպես Սուրբ Աստվածածին:

Հայտնի է, որ շենքը 1877 թ. ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ վնասվել է, սակայն հետագայում վերանորոգվել է: Դռան ճակատի վրայի երկար արձանագրության մեջ նշված է, որ քահանա Սաղաթել տեր Դավիթը եկեղեցին «սեփական ձեռքերով» է վերանորոգել: Ի հակադրություն արձանագրության մեծության ու երկարության` մեծ հավանականությամբ 1880-ականներին արված այս վերանորոգումը սահմանափակվել է դեպի տանիք մուտք ապահովելով և գմբեթի վրա կոնաձև տանիք դնելով:

Այս բնակավայրը որպես հայկական գյուղ իր գոյությունը շարունակել է մինչ 1920 թ., երբ տեղաբնակները, իրենց տները լքելով, ստիպված են եղել գաղթել  Սովետական Հայաստան:

Եկեղեցու գլխավոր նախագիծը հիշեցնում է 10-րդ դարի եկեղեցիների ձևը, սակայն պատի վրայի զարդանախշերի  տարրերն առաջարկում են ավելի ուշ ժամանակաշրջան, միգուցե և 11-րդ դար, ավելի մեծ հավանականությամբ՝ 12-րդ դարի վերջի կամ 13-րդ դարի սկզբները: 13-րդ դարի շինություն լինելու ի նպաստ է 1218 թ. թվագրված եկեղեցու ներսի արձանագրությունը, որտեղ խոսք է գնում Թալիթ անունով մի կնոջ նվիրատվության մասին:

 Եթե Անիի շրջակայքում կա մի կառույց, որը միջնադարյան հայկական եկեղեցիների ճարտարապետության տիպիկ օրինակ է ընտրվելու, դա  անկասկած Կարմիր եկեղեցին է:

Կոմպակտ և անկախ շինություն է, չափերով փոքր, սակայն հոյակերտ է: Կառուցվել է բետոնե կորիզը ծածկող սրբատաշ քարերից, որոնք ստացվել են մանրակրկիտ աշխատանքի արդյունքում: Ճակատների պարզությունն ընդգծվել է ռելիեֆով, ուղղահայաց V-աձև որմնախորշով և նեղ պատուհաններով: Արևմտյան կողմի միակ մուտքը բացվում է դեպի խաչաձև նախագծով եկեղեցու ներսի հատված: Կենտրոնական անցումը ծածկված է գլանաձև ճակատի վրա նստեցված գմբեթով, որն  իրենց վրա կրում են խոյակները:

http://www.virtualani.org/kizilkilise/turkish.htm