Տեղապահության ժամանակաշրջանը Թուրքիայի Հայոց պատրիարքարանի պատմության մեջ

Բազմաթիվ գրավոր աղբյուրների համաձայն` Պոլսո հայոց պատրիարքարանի հիմնդրման տարեթիվն է 1461 թ., երբ սուլթան Մեհմեդ Ֆաթիհը Ստամբուլը նվաճելուց հետո Բուրսայի հայերի կրոնական առաջնորդ, եպիսկոպոս Հովակիմ Առաջինին, որին ճանաչում էր նախքան Ստամբուլի գրավումը, բերել է մայրաքաղաք, ճանաչել որպես հայկական համայնքի հոգևոր առաջնորդ և լիազորել տիեզերական պատրիարքի բոլոր իրավունքներով ու լիազորություններով: Թուրքիայի Հայոց պատրիարքարանն առաջին անգամ հիմնվել է Ստամբուլի Սամաթիա թաղամասում, 1461 թ-ից մինչև 1543 թ. հայկական համայնքի կրոնական առաջնորդի պես տարբեր որակումներով հիշատակված Պոլսո հայոց եպիսկոպոսին 1543 թ. Աստվածատուր Թերջանլըից (1573-1548) սկսած պաշտոնապես տրվել է «պատրիարք» որակումը:

Սկսած առաջին պատրիարք Հովակիմից (1461-1478)` 500 տարուց ավել ընդգրկող մի ժամանակահատվածում 84 պատրիարք տեսած Թուրքիայի Հայոց պատրիարքարանի հովանու տակ ներկայում պատրիարքի հետ մեկտեղ հայ համայնքին են ծառայում 30-ից ավելի հոգևորականներ, որոնք ունեն տարբեր կրոնական աստիճաններ: Բացի այդ` պատրիարքի նախագահության տակ գտնվող Հոգևոր խորհուրդը ամենաբարձր ատյանն է կրոնական հարցերում:

Առաջին համաշխարհային պատերազմից անմիջապես հետո մինչև մեր օրերն ընկած ժամանակահատվածում Թուրքիայի Հայոց պատրիարքարանն ունեցել է 6 պատրիարքության, իսկ 1922-1927 և 1944-1951 թթ.` երկու պատրիարքի  տեղապահության ժամանակաշրջան:

Քանի որ Առաջին համաշխարհային պատերազմից անմիջապես հետո պատրիարք Զավեն Եղյայանը գտնվում էր Թուրքիայի սահմաններից դուրս, հասարակության մեջ նկատվող խառնաշփոթի պատճառով 1922 թ. դեկտեմբերի 20-ին  պատրիարքի տեղապահ է ընտրվել Էրզինջան-Քեմալիյեի արքեպիսկոպոս Գևորգ Արսլանյանը, սակայն ալեկոծությունն ու խառնաշփոթը հասարակության մեջ չի վերացել. փոթորկալից ժամանակաշրջանը շարունակվել է, ճնշումների արդյունքում հրաժարական է տվել Համայնքային խորհրդի ղեկավարը, 1927 թ. հունիսի 26-ին Պոլսո հայոց պատրիարք է ընտրվել եպիսկոպոս Մեսրոպ Նարոյանը:

1944 թ. մայիսի 30-ին, երբ վախճանվել է պատրիարք Մեսրոպ Նարոյանը, Հոգևոր խորհուրդը 1944 թ. հունիսի 2-ին վերստին պատրիարքի  տեղապահ է ընտրել արքեպիսկոպոս Գևորգ Արսլանյանին: Պատրիարքության պատմության մեջ տեղապահության ժամանակաշրջանի վերսկսվելու հետ միասին ալեկոծությունները վերականգնվել են նաև համայնքի ներսում: Այդ ընտրությունը մինչև նոր պատրիարքի ընտրությունը անցումային ղեկավարություն լինելու փոխարեն տևել է 6 տարվա չափ երկար և խառնաշփոթություններով ու ալեկոծություններով լի մի ժամանակաշրջան, և չի կարողացել մեղմացնել համայնքի ներսում տիրող ալեկոծությունները: Պատրիարքի տեղապահ, արքեպիսկոպոս Գևորգ Արսլանյանը վախճանվել է 1951 թ. հունիսի 25-ին: 1951 թ. պատրիարք է ընտրվել տրապիզոնցի արքեպիսկոպոս Գարեգին Խաչատրյանը (1951-1961):

6 ամիս առաջ Ստամբուլի նահանգապետարանի միջոցով Թուրքիայի հանրապետության Ներքին գործերի նախարարությանը հղված Հոգևոր խորհրդի ու Ձեռնարկատերերի պատվիրակության` երևութապես իրար հակասող դիմում-խնդրագրերին իր գնահատականը տված կառավարության 2010 թ. հունիսի 29-ին հրապարակված այն որոշմամբ, թե «պատրիարքի կամ համապատրիարքի փոխարեն ավելի հարմար կլինի ընտրել գլխավոր պատրիարքի տեղապահ», պաշտոնական է դարձնում պատրիարքության առկա կառավարման վիճակը, և այդպիսով` Թուրքիայի հայոց պատրիարքարանի պատմության մեջ վերսկսվում է  «պատրիարքության գլխավոր տեղապահության ժամանակաշրջանը»: Ինչպես հայտնի է, պատրիարքի տեղապահի պաշտոնը ժամանակավոր է և համարվում է ժամանակավոր լուծում` մինչև նոր ընտրություն տվյալ պաշտոնը գործածության մեջ պահելու առումով: Պատրիարքի գլխավոր տեղապահության պաշտոնի ժամկետը հայտնի չէ, շարունակվում է այնքան, քանի դեռ ողջ է տեղապահը, և չի նախատեսվում նոր ընտրություն:

Եթե ժողովրդի հավանությունը ստանալ չհամարձակված մեր Հոգևոր խորհուրդը պետության կողմից Թուրքիայի հայերի միակ պաշտոնական ներկայացուցիչը համարվող Պոլսո հայոց պատրիարքի պաշտոնում մեկին նշանակում է՝ ոմանց կողմից տրված «պատրիարքի գլխավոր տեղապահի» կոչումով, բացի այդ` 2010 թ. հունիսի 29-ին Ստամբուլի նահանգապետարանի կողմից հրապարակված «Թող ընտրվի տեղապահ» որոշումից անմիջապես հետո պատրիարքության հոգևոր խորհրդի կողմից արված հապշտապ ընտրությունը, որի դեմոկրատական պայմաններում կատարված լինելը խիստ կասկածների տեղիք է տալիս, և որն արվել է` առանց Հոգևոր խորհրդի` Թուրքիայի սահմաններից դուրս գտնվող կարևոր անդամների, ինչպես նաև` պատրիարքի կամ համապատրիարքի թեկնածու հոգևորականների գիտության, նման ընտրությունը և «պատրիարքի գլխավոր տեղապահությունը» լրջորեն կասկածի տակ է առնվում և պետք է առնվի:

Մեր մաղթանքն այն է, որ Թուրքիայի հայկական համայնքի ազատ կամքի իրավունքն անտեսած, ընտրության իրավունքը ոտնահարած, ոմանց կողմից Թուրքիայի հայոց պատրիարքի պաշտոնին տրված «պատրիարքի գլխավոր տեղապահի» կոչման պատճառով հոգևորականների և ժողովրդի միջև խորը անդունդ չբացվի, մի կողմ չնետվեն հարգանք, սեր, հնազանդություն հասկացությունները: Հուսով ենք, որ չեն կրկնվի այն ալեկոծ ու փոթորկալից ժամանակաշրջանները, որոնք եղել են մեր պատրիարքարանի պատմության մեջ և հայտնի են որպես երկու տեղապահության շրջաններ, և տա Աստված, որ որպես «պատրիաքի գլխավոր տեղապահ» նշանակված մեր հոգևորականը թանկ չվճարի, և տա Աստված` առաջիկայում իրավասուների պատճառով Թուրքիայի հայկական համայնքում հեղինակության խորը դատարկություն չառաջանա, և պատրիարքի գլխավոր տեղապահը համայնքը չղեկավարի որպես աշիրեթական կառավարիչ:

Ըստ իս` ամենաճիշտ բանը, որ պետք է անել այս փուլում, միահամուռ կերպով, իրավական ճանապարհներով անմիջապես առարկելն է Ստամբուլի քաղաքապետարանի 29.06.2010 թվակիր որոշմանը: Հոգևոր խորհրդի` Թուրքիայի սահմաններից դուրս գտնվող անդամները և պատրիարքի կամ համապատրիարքի ընտրություններում թեկնածու եղող մեր հոգևորականները, գործի անցնելով, պետք է տեղեկություններ ստանան արագ կատարված այդ ընտրության մասին և պահանջեն իրենց իրավունքները: Ինչ վերաբերում է Թուրքիայի հայերին, ապա վերջիններս էլ պետք է հետամուտ լինեն Թուրքիայի հանրապետության օրենքներով իրենց տրված իրավունքով պատրիարք կամ համապատրիարք ընտրելու հարցին:

Սարգիս Ադամ

http://www.hyetert.com

ID:673

02.07.2010