Հայկական արմատներով մարդիկ

Ադըյամանից մի ընթերցող իր երկար նամակի միջոցով ցանկացել է ինձ հետ կիսվել իր ընտանիքի գաղտնիքների մասին: Պարզվում է` խոսքը գնում է մի գաղտնիքի մասին, որը պապերը բացել են հայրերի, հայրերն էլ` որդիների առաջ: Հետևյալն է ասում նա իր նամակում. «Մենք գյուղով մեկ հայ դյոնմեներ ենք, բոլորս էլ իրար ազգական ենք, կրոնափոխ ենք եղել, մահմեդական ենք դարձել, որպեսզի 1915 թ. չտարագրվենք»:

Հիմա այդ մեծ գերդաստանում կան երեք առանձին խմբեր: Մի մասը վերադարձել է իր հայկական արմատներին: Նրանք եկել են Ստամբուլ: Բայց այս խմբի անդամները թվով շատ քիչ են, և բոլորն էլ օգտագործում են թուրքական անուններ: Մյուս խումբը զուրկ է կրոնից: Մուսուլմանի հետ մուսուլման է, հայի հետ` հայ: Իսկ վերջին խումբը, որը մեծամասնություն է կազմում, լիովին յուրացրել է մահմեդականությունը: Նրանց մեջ անգամ կան այնպիսիք, ովքեր գնում են հաջի կամ մզկիթ են կառուցում: Նրանց մեծ մասն էլ ունի ազգայնական ուղեգիծ, նույնիսկ նրանցից ոմանք բարձրաստիճան պաշտոնյաներ ու քաղաքական գործիչներ են: Այսինքն` գինուց վերածվել են թթու քացախի:

Նամակագիր ընթերցողը նաև բավականին շատ անուններ է հայտնում այդ խմբից: Այնպես մանրամասն է գրել, կարծես թե ցանկանացել է իր պապերի և տատերի անուններով ինձ հավաստիացնել նրանց իրական արմատների հարցում: Ապա գրել է, թե ինչեր են տեղի ունեցել 1915 թ., և ինչպես են նրանք դավանափոխ եղել այն բանից հետո, երբ տեսել են, թե ինչ փորձանքներ են եկել շրջակա գյուղերի հայերի գլխին: Նամակում երկար-բարակ և հուզումնալից կերպով ներկայացրել է այն ամենը, ինչ եկել է հավատափոխ չեղած հայերի գլխին: Կարծես տողերի արանքից ըմբռնեցի այն գաղտնի բավականությունը, որ նա ստացել էր մի շատ կարևոր գաղտնիք ինձ բացելուց, իմ հետ կիսելուց: Բայց նամակի ընթերցումից հետո ես բոլորովին էլ չոգևորվեցի: Նաև չեմ կարող ասել, թե մի նոր բան իմացա: Քանզի մենք մեր առօրյա կյանքում նման բազմաթիվ պատմությունների մասին ենք լսում և տեղեկանում: Հավատացնում եմ, որ յուրաքանչյուրիս հիշողության մեջ հատորներով պատմություններ կան, որ լսել ենք մեր մեծերից և նմաններից:

Վերջերս տունս եկած փականագործը գործն ավարտելուց հետո անմիջապես ընդունեց մեր` թեյ խմելու առաջարկը, կարծես հենց դրան էլ սպասում էր: Թեյ խմելիս պատմում էր իր ծննդավայրի, գյուղի մասին, խոսքը հանկարծ ընդհատեց, նայեց դեմքիս և ասաց. «Ձեզ մի բան եմ ասելու»: Ես գլխի ընկա, թե ինչ է ուզում ասել: Չէի սխալվել: Արևելյան Անատոլիայից էր: Իրենց գյուղը հին հայկական գյուղերից էր` Արաքս գետի ափին: Երբ համագյուղացիներին տեղահանում էին, շատերը չտարագրվելու համար փոխում էին իրենց կրոնը: Ինձ հետ էր կիսում իր գաղտնիքը` ասելով. «Պապս շատ էր վրդովվել այն թրաձև հուշարձանի համար, որ տեղադրել էին Աղրը /Արարատ/ լեռան վրա, մահանալիս իր մոտ կանչեց զավակներին ու թոռներին և ասաց. «Մեր արմատները հայկական են, մենք բռնի (թրի սպառնալիքով) կրոնափոխներ ենք, այդ թրերը մեզ հեռացրեցին մեր արմատներից, տեղյակ եղեք ձեր ծագման մասին…»:

Մի յոզղատցի ընկեր ունեի, որը նույնպես միշտ ասում էր, թե տատը հայ է, և սրտնեղում էր իր զարմիկի համար, որը թաքցնում էր այդ հանգամանքը: Իսկ ծանոթներիցս մեկ ուրիշը, որի ազգանունն անգամ ներկայում հայկական է, և խոսում է այն հայերենով, որով խոսում են Սև ծովի արևելյան շրջաններում, որտեղ բնակվել է, հայտնում էր, թե արմատներով ծագում է Միջին Ասիայից: Ընթերցածս գրքերից մեկում դավանափոխ խմբերի մեջ կար նաև այն խումբը, որի ազգանունը կրում էր, դա ցույց տվեցի իրեն, ասաց` «Թող մեր մեջ մնա»: Էհ, գուցե իրավացի էր` իր զբաղեցրած դիրքից ելնելով:

Իսկ ընկերներիցս մեկ ուրիշը մեր ամեն հանդիպման ժամանակ հիշեցնում էր հորական տատի հայ լինելու հանգամանքը: Այն ժամանակ (նկատի ունի 1915 թ.) իր հորական տատին, որը 13 տարեկան էր, առանձնացրել էին Չորումի աքսորյալ հայերի քարավանից և ամուսնացրել 45 տարեկան պապի հետ: Ընկերս հետևյալն էր պատմում այդ կապակցությամբ. «Ինձնից ինչ-որ բաներ էին անընդհատ թաքցնում: Երբ խելքս սկսեց հասնել, իմացա, թե ինչ էին թաքցնում. պարզվում է` տատս հայ է եղել»: Ակնածանքով էր խոսում իր մեծ մոր մասին: Իր պատմածով` գյուղում բոլոր կանանց անթարիները (անթարի` երկար, մինչև ոտքերը հասնող կանացի զգեստ) նա էր ձևում, տատմերություն էր անում, համեղ ուտելիքներ պատրաստում: Պարզվում է` նրա հետևից «գյավուր մայրիկ» էին ասում, իսկ դեմքին` «լավ մայրիկ»: Դեռ էլի նման բազմաթիվ պատմություններ:

Դրանք բոլորն էլ մեր նորագույն պատմությունը երկու-երեք սերունդ առաջ ապրած մարդկանց պատմություններն են: 1915-ը օղակող պատմություններ, որոնց վկաները դեռ ապրում են: Շատերի համար այդ գաղտնիքների բացահայտումը դժվար է: Դա նրանք հայտնում են միայն իրենց շատ վստահելի անձանց: Հավատացեք, որ չեմ չափազանցնում: Նման մարդկանց թիվն այս եկրում շատ ավելին է, քան կարելի է ենթադրել` hամիդիյե գնդերը, այն կրոնափոխները, ովքեր հավատափոխության են դիմել միայն այն պատճառով, որ ծանր հարկերի բեռի տակ կքած` այլևս չէին կարողանում վճարել նաև «գյավուրների հարկը»: Նաև յենիչերիների օջախները, դևշիրմեները (մանկահավաքները), հայկական գյուղերի վրա կատարված հարձակումների ժամանակ հայ աղջիկների և հարսների առևանգումները, կենաց-մահու պայքար մղողների այլընտրանք չունենալը կամ էլ պատմության շատ ավելի վաղ էտապում` 1000 տարի առաջ տեղի ունեցած գործընթացները: Դրանց վկաներն այլևս չեն ապրում, բայց դա չի նշանակում, թե նման դեպքեր չեն գրանցվել կամ հայտնի չեն:

Այս երկրում քանի՞ հոգի կարող է ասել, թե զտարյուն ծագում ունի: Ժամանակակից գիտությունը հասել է այն մակարդակին, որ հնարավոր է գենետիկ կապը պարզել: Շատ ենք հանդիպում լուրերի, որոնք վերաբերում են անատոլիացիների միջև գենետիկ ազգակցականությանը: Թող մեծ-մեծ չխոսեն մեր այն ընկերները, որոնց արյունները պղտորվում են հայ ասելիս, և ովքեր տարված են ազգայնամոլ զգացմունքներով: Եթե դարեր շարունակ այս հողերում ենք ապրում, մի՞թե կարող են ասել, թե ոչ մի արյունակցական կապ չենք ունեցել հայերի հետ: Ես կողմնակից եմ նման թեստերի: Պատմության մասնագետ Ռեշաթ Էքրեմ Կոչուն ուսուցիչս էր: Մի օր ինձ իր մոտ կանչեց. Երկար-բարակ պատմեց պատմության մեջ դեր ունեցած և մեզ ժամանակակից ստամբուլահայերի, պալատական հայերի, հայ ճարտարապետների մասին: Ապա հետևյալ կերպ ավարտեց իր խոսքը. «Երբ թուրքերը եկան Անատոլիա, այն ամայի չէր: Հայերն Անատոլիայի ամենակարևոր ժողովուրդներից էին: Հիմա չկան: Դրա պատճառները երեքն են.` սպանել ենք, իսլամացրել, աքսորել…»:

Սոցիալական-դեմոկրատական ժողովրդական կուսակցության մեջ, որի անդամն եմ եղել նաև ես, մի ընկեր ունեի, որը միշտ հետևյալն էր ասում մեր կուսակիցներին. «Մենք քաղաքական ազգականներ ենք»: Ես էլ, իրենից ոգեշնչվելով, մի՞թե չեմ կարող ասել, թե «Մենք այս հայրենի երկրի ազգականներն ենք»:

Ի՞նչ կասեք:  

Երվանդ Օզուզուն  http://www.hyetert.com/yazi3.asp?Id=183&DilId=1,