Դիարբեքիրի Սուրբ Կիրակոս հայկական եկեղեցին

Ինչպես որ Աղթամար եկեղեցին առանձնահատուկ տեղ է գրավում Վանա լճում, այնպես էլ ս. Կիրակոս եկեղեցին նույնչափ կարևոր է Դիարբեքիրի (Տիգրանակերտի) համար, որի յուրաքանչյուր քարն ունի հազարամյա պատմություն: Միջնադարում որպես Բաբ-էլ-Էրմենի (Հայոց դուռ) (1) հռչակված Դիարբեքիրում իրենց հետքն են թողել տասնյակ քաղաքակրթություններ, որոնցից միայն ավերակներն են այսօր գտնվում հողի տակ:

Ս. Կիրակոս եկեղեցին

Ս. Կիրակոս եկեղեցու անունն առաջին անգամ հանդիպում է 1610-1615 թթ. Սիմեոն Լեհացու «Ճանապարհորդություն» աշխատության մեջ: Այն բանից հետո, երբ 1515 կամ 1518 թ. ենթադրաբար Ֆաթիհ Փաշա մզկիթի հարևանությամբ գտնվող ս. Թեոդորոս եկեղեցին վերածվեց մզկիթի, եկեղեցուն պատկանող գերեզմանոցում կառուցվեց ս. Կիրակոս եկեղեցին: 7 խորան ունեցող եկեղեցու կառուցման կոնկրետ տարեթիվը հայտնի չէ: Այս եկեղեցու համալիրի մեջ են գտնվում նաև ս. Սարգիս եկեղեցին ու ս. Հակոբ մատուռը (2):

Հայ ժողովրդին սպասարկող ս. Կիրակոս եկեղեցին քրիստոնյա աշխարհի ամենամեծ տաճարներից մեկն է: 1950-1960-ական թթ. այստեղ հազարի հասնող հայերը իրենց կրոնական արարողությունները կատարում էին կանգուն մնացած խորանում: Իսկ այսօր Դիարբեքիրում ապրող 10 հայ ընտանիքները (ըստ պատրիարքարանի` (8) փորձում են օգտվել եկեղեցու ավերակներից: Մինչդեռ Վերսալի պայմանագրի համաձայն` Թուրքիան խոստացել էր պահպանել քրիստոնեական հուշարձանները (3) (4): Մնացած 30 հոգու վրա 2002 թ. վերջերին և 2003 թ. սկզբներին մեծ ազդեցություն ունեցան զինվորական որոշումները: Ներկայում ամբողջությամբ փլատակների վերածված փոքրիկ մատուռն սպասարկում է իրեն հավատարիմներին: Իսկ կողքի եպիսկոպոսարանում հետագայում ավելացված երկաթե պահարանը, որի վրա Աթաթուրքի նկարն է, թուրքական դրոշի կողքին` եպիսկոպոսի պատկերը և հայերեն գրքեր, ներկայում սպասում են իրենց ուսումնասիրողներին:

Հուգիդանի որդի Կիրակոսը

Կիրակոսը քոնիացի մի այրի կնոջ` Հուգիդանի միակ որդին է: Հազիվ երեք տարեկան` մոր հետ միասին գնում է Տարսուս, քանի որ ուժեղացել էին քրիստոնեության դեմ ուղղված հալածանքները: Սակայն այստեղ ևս նույն պայմաններն էին տիրում: Կիրակոսին և նրա մորը ձերբակալում են և դատի տալիս: Կիրակոսը լաց է լինում, երբ տեսնում է, թե ինչպես են մորը չարչարում, բայց չնայած դատավորի կողմից իրեն ուղղված սիրո արտահայտություններին` կրկնում է մոր ասածը. «Ես քրիստոնյա եմ և ճանաչում եմ միայն Հիսուս Քրիստոսին»: Դատավորի ձեռքից ազատվելով` ցանկանում է գնալ մոր մոտ և այնքան անհանգստություններ է պատճառում դատավորին, որ վերջինս բարկանալով երեխային ցած է նետում աստիճաններից: Կիրակոսը, գլուխը քարին խփելով, զոհվում է: Նրա մայրը` Հուգիդան, նույնպես սարսափելի կտտանքների արդյունքում զոհվում է 305 թվականին: Հայկական եկեղեցին ունի է նրա պատվին գրված մի շարական:

Ս. Կիրակոս եկեղեցին մեր միակ հայկական եկեղեցին է, որ կանգուն է մնացել Դիարբեքիրում: Այլևս հին տեսքը չունի և կանգնած է մեն-մենակ:

Վերականգնման նախագծերը

ԵՄ ֆոնդերից օգտվելու չափանիշով Արևելյան և Հարավարևելյան Անատոլիայում գտնվող մշակութային արժեքների պահպանման շրջանակներում հրապարակվել է, որ ճարտարապետական հուշարձանները փաստագրվել են վերլուծական քարտեզագրումների միջոցով, և որ մշակվել են վերականգնման ծրագրեր /5/, սակայն ցուցադրված նախագծերում հարյուրամյա խնդիրը, չգիտես ինչու, չի լուծվել. պերճաշուք զանգակատներն անտեսվել են: Թեև որոշվել էր, որ վերականգնողական աշխատանքները տևեն 2 տարի, սակայն, եթե չեմ սխալվում, դեռևս չեն էլ սկսվել:

Զանգակատների խնդիրը

Առաջին պլանում երևացողը Շեյհ Մութահհար (Շեյհ Մաթար) մզկիթն է, որի ճարտարապետի անունը հայտնի չէ: Մզկիթի վրայի մակագրությունից տեղեկանում ենք, որ այն կառուցվել է 1500 թ. աքքոյունլուների սուլթան Քասըմի կողմից:

Մինարեն կառուցվել է 4 հաստ ու հասարակ սյուների վրա: Ամենայն հավանականությամբ այդ մինարեն հետագայում է կցվել մզկիթին: Մինարեն գտնվում է այն նշանավոր Գյավուրների թաղամասի անմիջապես առջևում, որի մասին խոսում էր նաև Մկրտիչ Մարկոսյանը: Իսկ հիմա «գյավուրները» գնացել են, և մնացել է միայն «թաղամասը»:

Իսկ ձախում երևացող աշտարակը ս. Կիրակոս տաճարի նախկին զանգակատունն է, որը կառուցվել էր Արմենակ Շիշմանյանի ավագ եղբայր Սահակ Շիշմանյանի կողմից: 1913 թ. Ավագ շաբաթ օրը քանդվել է կայծակի հարվածից:

Երեք սերունդ ճարտարապետ տված մի ընտանիքի անդամ` շինարար-ճարտարապետ Դավիթ Խըզարճյանի կողմից հենց նույն տարում գոթական ոճով կառուցվեց մի նոր զանգակատուն: Զանգակատան մեջ տեղադրված հսկայական զանգը ձուլվել է հայկական համայնքի կողմից ընծայված ոսկու և պղնձի խառնուրդով: Զանգի ձայնը լսվել է անգամ Քըրքլար լեռից այն կողմ գտնվող մի հին հայկական գյուղում, որը հայտնի է Սաթի անվամբ: Այդ զանգը երկար տարիներ մնացել է եղել եկեղեցու մի անկյում, իսկ հետո` ինչ-որ կերպ մեջտեղից վերացվել:

Սակայն ցավոք նրան ավելի տխուր ճակատագիր էր սպասում: Այն տարիներին օրենքով արգելված էր, որ զանգակատան բարձրությունը գերազանցի մինարեի բարձրությանը (6): 1915 թ. մայիսի 28-ին` ուրբաթ օրը, երբ քաղաքի եպիսկոպոսի տեղապահ Մկրտիչ Չըլզադյանը ձերբակալվում է և տարվում քաղաքի պարիսպների մեջ գտնվող բանտը. թուրքական բանակն արդեն իսկ սկսել էր զանգակատունը ավերել հրետանային կրակով:

http://www.bydigi.net/genel-kultur/283358-diyarbakir-ermeni-surp-giragos-kilisesi.html

Այն, ինչ մնացել է եկեղեցուց և այսօրվա վիճակը

Եկեղեցու տանիքը «փլվել է» հայերի` քաղաքը «լքելուց» հետո: Հարյուր տարվա ընթացքում էլ գողերը տարել են այն ամենը, ինչ որ կար: Պատերի` հայերեն գրերով կտորներն էլ անհետացել են: Սակայն չնայած այս բոլոր ավերվածություններին` դեռ մի հրաշալի կառույց է`դեպի բաց երկինք խոյացող սյուներով, կամարներով, քարի վրա արված փորագրությունների գեղեցիկ օրինակներով և հինգ աբսցիսներով:

Այժմ ս. Կիրակոս եկեղեցին մի ողբ է` բաց երկնքի տակ: Պատմությունն այստեղ փլատակների է վերածվել, իսկ այդ Պատմության զավակները մնացել են փլատակների տակ… Հայ առաքելական հավատքին պատկանող այս կառույցի կանգուն մնացած պատերն ու սյուներն իրենց 5 խորաններից միայն երեքն են կարողացել պահպանել: Հետք անգամ չի մնացել, որպեսզի ոչնչացած տանիքով ու ավերված կամարներով այս փլատակի պատմությունը կարելի լիներ արձանագրել: Քաղաքապետարանի կողմից կազմված տեղեկագրքում նշված է, թե եկեղեցին կառուցվել է 15-րդ դարում: Եկեղեցու լուռ քարերը վշտի մեջ խեղդում են այցելուներին:

Պատմություններ

«Եթե արմատներս մոռանայի, անպատիվ էի լինելու. դա զգալով` վերադարձա իմ կրոնին»

«Ինձ իմ տանն եմ զգում»,-ասում է երիտասարդ Կարապետը, որը 2002 թ. մկրտվելով` թողել է իր նախկին` Ֆարուք անունը և դարձել Կարապետ: Ահա այն օրվանից ընկերները նրան «գյավուր» մականունն են կպցրել: 1915-ին նույնպես այդ «գյավուր» բառի պատճառով հարյուր հազարավոր հայեր և քրիստոնյաներ սպանվեցին Անատոլիայում: Որոշ տեղեկությունների համաձայն` Դիարբեքիրում կոտորածից առաջ եղել է 120.000 քրիստոնյա բնակչություն, որի կեսը եղել են հայեր: Ըստ մահմեդական կրոնի` քրիստոնյա սպանողն իբրև թե դրախտի է արժանանում:

Կարապետի պատմածի համաձայն` թեև իր տատն ու պապը ծագումով Սիլվանի հայեր են եղել (գտնվում է Բաթմանի ճանապարհին` Դիարբեքիրից մեկ ժամ հեռավորության վրա), սակայն մեծացել են որպես մահմեդականներ: Կարապետը հետևյալն է ասում իր մասին. «Եթե արմատներս մոռանայի, անպատիվ էի լինելու. դա զգալով` վերադարձա իմ կրոնին»: Կարապետն ասում է, թե միայնությունը ծանր բան է. ճանաչում է մի պաշտոնյայի, որը նույնպես ցանկանում է հավատափոխ լինել ու վերադառնալ իր հայկական արմատներին, բայց այդ դեպքում ստիպված կլինի նաև հրաժարական տալ: Իսկ դարձյալ իր ծանոթներից մի վաճառական չի կրոնափոխվում սոսկ իր հաճախորդներին կորցնելու վախիից: Կարապետը սփոփանք է գտնում ս. Մարիամ Աստվածածին ասորական եկեղեցու շուրջը համախմբված քրիստոնյաների մեջ:

«Տանը մեր մայրերն ու հայրերը հայերեն էին խոսում, բայց մենք մոռացել ենք»

Սըթքը Էքենը նույնպես Սիլվանի` հայկական ծագմամբ բնակիչներից է: Պարզվում է` հայրը 1915-ին եղել է 12 տարեկան և գյուղապետի կողմից գրանցվել է որպես մուսուլման: Որոշ շամանակ անց ընտանիքի հետ վերադարձել է Դիարբեքիր, բայց միայն թուրքերեն է խոսել: Նրա կինը` Բայզարը, և քույրը` 70-ին մոտ Վիկտորիան, ներողություն են խնդրում` ասելով, թե. «Տանը մեր մայրերն ու հայրերը հայերեն էին խոսում, բայց մենք մոռացել ենք»: Նրա ընտանիքը նույնպես Լիջե գավառից գաղթածներից է: Ասում է. «Բայց հայկական արմատներով շատ քիչ մարդ կա այստեղ»:

Ահա մնացյալ հայերի վիճակը: Ավագ եղբայրը մահացել է Կանադայում, իսկ ամենակրտսերը դեռ նոր է ամուսնացել Հոլանդիայում` Ամստերդամում: Սըքթըն «20 տարի հետո Դիարբեքիրում հայ կմնա՞» հարցին պատասխանում է` «Աստված գիտի» և ավելացնում. «Եթե անգամ վերականգնեն իրենց իրավունքները, այստեղ կենսական պայմանները շատ վատ են» (7):

Ոմանց համար` հաղթանակ անցյալի հանդեպ, մյուսների համար էլ` ուխտ, որը պետք է ի կատար ածել մինչև վերջին շունչը, մինչև որ հաստատվի երկուհազարմյա պատմությունը, որ Թուրքիան ուզում է ջնջել:

Մեծանում է երրորդ սերնդի այն զավակների թիվը, որոնք իրենց արմատներին են վերադառնում Անատոլիայի ճանապարհներին: Նրանց նպատակն է` կարողանալ գտնել 1915-1956 թթ. Օսմանյան կայսրության կողմից սպանված իրենց նախնիների հետքերը… Երևակայական հանդիպում` տխուր անցյալի հետ: Ցավալի ճամփորդություն է դա, բայց միևնույն ժամանակ` անցյալի դեմ ըմբոստանալու մի ձև. «Տե’ս, ես դեռ ողջ եմ,-ասում է Ֆրանցիսկ Քեզերյանը, – Դա մի տեսակ պատգամ է: Ոմանց համար` հաղթանակ անցյալի հանդեպ, մյուսների համար էլ` ուխտ, որը պետք է ի կատար ածել մինչև վերջին շունչը, մինչև որ հաստատվի երկուհազարմյա պատմությունը, որ Թուրքիան ուզում է ջնջել: Հայտնի վիպասան Ֆեթհիյե Չեթինը նրանց կենդանի օրինակներից մեկն է: Պատանի հասակում նրան դպրոցում ասել էին, թե ինքը պատկանում է ազնվական մի ազգի, սակայն տարիներ հետո տեղեկանում է իսկության մասին. այն, որ սերում է հայերից, մի ամոթալի փոքրամասնությունից, որին դասագրքերում «դավաճան» են անվանում: Միայնության մեջ հիշում է իր մեծ մոր խոսքերը, որը պատմում էր, թե ինչպես էր մի սպա փրկել իրեն սովից, ծարավից և բռնությունից ուժասպառ մի քարավանի միջից: