Ուրֆա (Եդեսիա)

Եդեսիա, Անտիոքեա, Անտիոքիա, Ար–Ռուhա, Եդեսա, Եդեսսա, Էդեսա, Էդեսսա, Հուստինիանուպոլիս, Ռագես, Ռախաբ, Ռոայա, Ռոթասիա, Ռոհաս, Ռուա, Ռուգայի, Ռուհա, Րագա, Րուհա, Ուռհա, Ուռֆահ, Ուր, Ուրա, Ուրհա, Ուրհոա, Ուրֆա, Օրխոե, Օրհայ, Օրրե, Օրրհա, Օրրհոե — Քաղաք Վերին Միջագետքում, որը հնում կոչվում էր նաև Հայոց կամ Հայկական Միջագետք: Փռված է հարթավայրում, որն արևմուտքից և մասամբ հաևավից պատած է լեռներով: Բուն քաղաքի տեղադրավայրը սակավաջուր է, բայց շրջակայքում կա 2 լճակ, իսկ խմելու ջուրը բերվել է դրսից և ցանցավորվել քաղաքի թաղամասերում:

Ե-ի մասին վկայություններ ունեն հունական, հռոմեա–բյուզանդական, ասորական, հայկական, պարսկական, արաբական և այլ հեղինակներ: Հնում և մասամբ միջին դարերում սովորաբար կոչվել է Ե, իսկ համեմատաբար նոր ժամանակներում արաբների, ապա` թուրքերի կողմից կոչվեց Ուռհա կամ Ուրֆա: Քաղաքի հիմնադրման մասին պահպանվել են մի քանի ավանդություններ: Դրանցից մեկի համաձայն` Ե-ն հիմնադրել է Բելը, ըստ մի այլ ավանդության՝ այն կառուցվել է Աստվածաշնչում հիշատակված Ուր կոչված քաղաքի ավերակների վրա և Ալեքսանդր Մակեդոնացու կամ նրա զորավար Սելևկոսի դստեր Էդեսեի անունով էլ կոչվել է Ե: Հունական և հռոմեական պատմագիրների ասելով՝ Ե-ն հիմնադրել է Ասորիքի Սելևկոս թագավորը (4-րդ դ. մ.թ.ա.):

Այլ աղբյուրների համաձայն՝ Ե հիմնովին վերաշինել է Հայոց կիսաավանդական թագավոր Աբգարը՝ Մծբինից այստեղ տեղափոխելով իր արքունիքը: Նույն աղբյուրները վկայում են, որ Աբգարն այստեղ հունա-հռոմեական թատրոնների օրինակով շինել է թատրոնի շենք, ինչպես նաև` արքունական շքեղպալատ ու հոյակապ եկեղեցիներ: Իսկ Աբգարի հաջորդ Երվանդ թագավորը, ըստ նույն ավանդությունների, Ե–ն թողել է Հռոմին, իսկ ինքը հաստատվել նախ՝ Արմավիրում, ապա՝ իր հիմնադրած Երվանդաշատում:

Ե-ն Օսրոենի փոքրիկ թագավորության մայրաքաղաքն Էր (2-րդ դ. մ.թ.ա.): Տիգրան Բ-ի օրոք (95—56 թ մ.թ.ա.) այդ թագավորությունը միացվեց հայկական պետությանը, և նրա մայրաքաղաք Ե-ն դարձավ հայկական մշակույթի կենտրոններից մեկը: Սակայն Ե-ն հայկական պետության կազմում երկար չի մնում. 60-ական թթ. (մ.թ.ա.) այն անցնում է Հռոմին, իսկ հետագա դարերում երկար ժամանակ դառնում կռվախնձոր բյուզանդացիների, պարսիկների, արաբների և այլոց միջև:

1144 թ. Ե-ն գրավում, ավերում և բնակչությանը բնաջնջում է Հալեպի էմիր Զանգին: Քաղաքի համար ճակատագրական այդ արհավիրքին է նվիրված Ներսես Շնորհալու հայտնի ողբը՝ «Ողբ Եդեսիոյ»-ն, որտեղ հայրենասեր հեղինակը սրտի կսկիծով է նկարագրում ծաղկուն քաղաքի ավերումն ու բնակչության զանգվածային բնաջնջումը: Հետագայում Ե ընդմիշտ ընկավ թուրքական տիրապետության տակ և առ այսօր մնացել է իբրև սովորական գավառական քաղաք:

Հնում Ե-ն մշակույթի մեծ կենտրոն էր: Այստեղ գործում էր բարձր տիպի դպրոց՝ ճեմարան, որտեղ ուսանելու էին գալիս տարբեր տեղերից: Ե-ում կրթություն են ստացել և բավական թվով հայ երիտասարդներ: Այստեղ է արարվել հայոց մեսրոպյան գիրը, այստեղից էր 12-րդ դ. հայ մատենագիր-ժամանակագիր Մատթեոս Ուռհայեցին:

Ե-ն ամրացված ք էր: Այն ուներ իր ամուր բերդը, որ գտնվում էր քաղաքի հարավային կողմի սեպաձև ժայռի վրա: 19-րդ դ. սկզբում բերդում բնակվում էին 60 տուն թուրք բնակիչներ: Ուներ մեկ մզկիթ, որը հնում հայկական եկեղեցի էր: Պարիսպները շարված էին սպիտակ որձաքարով և բոլոր կողմերից շրջափակում էին քաղաքը: Պարիսպների շուրջը խոր խրամն էր՝ 10—12 կմ ընդհանուր երկարությամբ:

Հին և միջնադարյան Ե-ի բնակչության ընդհանուր թվի մասին արժանահավատ վկայություններ չկան: Սակայն հավանական է, որ նրա բնակչության թիվը 50–60 հազար մարդուց պակաս չի եղել; Հակասական են նաև նոր ժամանակներում նրա բնակչության վերաբերյալ եղած աղբյուրները: 19-րդ դ. սկզբներին Ե-ն ուներ 12000 տուն, որից 2000-ը՝ հայկական:

Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրյակին ուներ շուրջ 55 հազար բնակիչ, որից 12000-ը՝ հայեր: 1959-ին Ե-ն ուներ 59910, 1970-ին՝ շուրջ 100 հազ բնակիչ: 1895 և 1915 թթ. հայերի ջարդերի ժամանակ Ե-ում սպանվեցին հազարավոր հայեր, իսկ կենդանի մնացածներին տեղահանեցին տարբեր ուղղություններով: Այժմ քաղաքում ապրում է շուրջ 1000 հայ, որոնք այստեղ են վերադարձել տարագրությունից: Ե-ի հայերը զբաղվում էին արհեստներով, երկրագործությամբ: Արհեստներից առանձնապես հայտնի էին կտավագործո թյունը, գորգագործությունը, կավագործությունը: Այստեղ ներկայում գործում են թեթև և սննդի արդյունաբերության ձեռնարկություններ:

Ե-ն հայկական մշակույթի նշանակալի կենտրոն էր նաև նոր ժամանակներում: Մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմն այստեղ գործում էր 15 դպրոց՝ 99 ուսուցիչներով: Ք-ում կային հայկական մշակութային և հայրենակցական ընկերություններ, թատրոններ, գրադարաններ, երիտասարդական միություններ: Ուներ երեք գործող եկեղեցի, որոնցից մեկի կառուցումը ավանդաբար վերագրում էին Աբգար թագավորին: Նրա եկեղեցիներից են ս. Հովհաննեսը, ս. Սարգիսը, ս. Սոփին, ս. Թորոսը և այլն: Ե-ի 15 մզկիթներից 10-ը հնում եղել են հայկական եկեղեցիներ և մզկիթների են վերածվել 12–17-րդ դարերում:

Քաղաքի փողոցները սալահատակված են: Նշանավոր կառույցներից են նաև փաշայի պալատները, վարչական զանազան շենքեր և վերոհիշյալ պատմական–պաշտպանական հուշարձանները: Ե–ի շրջակայքը հարուստ է զանազան ժամանակների հուշարձանների ու հնությունների՝ վանքերի, եկեղեցիների, մզկիթների, ամրոցների, բնակավայրերի ավերակներով: