Մսիս

Մսիս, Հադրիանյան Մոպսոեստիա, Սալմիստրա, Մամեստա, Մամեստիա , Մամեստրա, Մամիստա, Մամեստրա, Մամիստրան, Մամիստրիա, Մամուվեստիա, Մամպսիստա, Մամսուեստիա, Մամուեստիա, Մամուստրիա, Մանսիստա, Մապսսուհեստիա, Մապսուհիստիա, Մասիսաա, Մասիսե, Մասսիսա, Մեսիսահ, Մեսիսե, Մըսիս, Միսեսուր Ջեհան, Միսիս, Միսսիս, Մոմիֆեսուստիա, Մոմպսուեստիա, Մոպսոս, Մոպսուեստ, Մոպսուեստա, Մոպսուեստիա, Մոսպուեստիա, Մոփսուեստիա, Մոֆսուստիա, Մսիսա Կանդարա, Մսիսե, Մսիսի – Քաղաք Դաշտային Կիլիկիայում` նրա կենտրոնական մասում` Պիռամոս (Ջահան) գետի ափին` Ադանա քաղաքից 25 կմ արևելք: Ուշ ժամանակներում մտնում Էր Ադանայի նահանգի մեջ և Ադանայի գավառի Մսիսի գավառակի կենտրոնն էր:

Քաղաքն սկզբնապես հիմնադրվել է գետի աջ ափին, հետագայում տարածվել է նաև դեպի ձախափնյակ: Այս երկու մասերը իրար հետ Էր կապում քարաշեն, բազմակամար ու հոյակապ կամուրջը, որի շինարարությունը վերագրվում է բյուզանդական կայսրեր Կոստանդին I-ին (353 — 361) և Հուստինիանոս I-ին (527—565): Մ-ի հիմնադրման ճշգրիտ ժամանակը հայտնի չէ:

Առաջին հիշատակողներից մեկը Կիկերոնն Է (1-ին դ. մ. թ. ա.): Մ-ի վրայով Ասորիքից դեպի արևմուտք անցնող միջազգային առևտրական ճանապարհը և այն ժամանակ քաղաքից հարավ Պիռամոսի նավարկելի լինելր մեծապես նպաստել են հին ու միջին դարոերում նրա բարգավաճմանը: Նավահանգստին մոտ լինելը և նրա հետ ունեցած առևտրական աշխույժ կապերը տեղիք են տվել այս երկու քաղաքների տարբերակային անվանումների շփոթությանը:

Հռոմեական կայսրության բաժանումից հետո (395թ.) Մ-ն անցավ Բյուզանդիային: Այդ ժամանակ Մ-ն համարվում Էր Կիլիկիայի նշանավոր քաղաքներից մեկը և Հռոմեական ու Բյուզանդական կայսրությունների կարևոր հենակետը: 80—70-ական թթ. (մ.թ.ա.) Մ-ն Կիլիկիայի մեծ մասի հետ նվաճվել ու միացվել էր Հայաստանին:

Քրիստոնեության ընդունման ժամանակ` 4-րդ դ. վերջերին և 5-րդ դ. սկզբներին Մ-ն արքեպիսկո–պոսանիստ քաղաք էր: 5-րդ դ. սրա արքեպիսկոպոսը հռչակավոր գիտնական Թեոդորոս Մոպսուեստացին էր, որի հետ նամակագրական կապեր էին պահպանում Մեսրոպ Մաշտոցը, Սահակ Պարթևն ու Եզնիկ Կողբացին:

7—10-րդ դդ. քաղաքը մերթ գտնվում Էր Բյուզանդիայի, մերթ Արաբական խալիֆայության տիրապետության տակ: Դրանից հետո` 10—11-րդ դդ., քաղաքի բնակչության գերակշռող մասը հայեր էին: 11-րդ դդ. կեսին այն արդեն գտնվում Էր հայազգի իշխան Խաչիկի որդու` Ապլղարիբ Արծրունու տիրապետության տակ: Նույն դարի վերջերին Մ-ն նվաճեցին խաչակիրները, բայց քաղաքապետությունը 1106 թվից գտնվում էր հայ իշխան Ասպետի ձեռքին:

12-րդ դ. կեսին հզորացող Ռուբինյան իշխան Թորոս II-ը (1145—1165) Մ-ն խլում Է խաչակիրներից և, 1152 թ. քաղաքի մոտ գլխովին ջախջախելով բյուգանդական զորավար Անդրոնիկոսի ուժերր, ամրապնդում է իր տիրապետությունը ոչ միայն Մ-ում, այլև Կիլիկիայի մեծագույն մասում: Մ-ն կրկին հզորանում ու բարգավաճում է Կիլիկիայի հայկական թագավորության ժամանակ (1198–1375): Մ-ի ծաղկման շրջանը Հեթում I-ի թագավորության (1226—1270) ժամանակներում էր, երբ այն նույնիսկ հիշատակվում Է իբրև մայրաքաղաք մինչև 1315 թ: Լևոն II-ի ժամանակ (1198—1219) այստեդ հիմնադրվել էր Լատինական եպիսկոպոսական աթոռ, որը 1320 թ. փոխադրվեց Այաս:

Կիլիկիայի հայկական թագավորության անկումից հետո (1375թ.), երբ Կիլիկիայի մեծագույն մասը նվաճեցին եգիպտական մամլյուկները, Մ-ն նույնպես կողոպտվեց ու կորցրեց իր նշանակությունը: 1432 թ. եվրոպացի Բերտրանդոն Մ-ն գտնում Է ավերված ու անշքացած վիճակում: 1682 թ. եվրոպացի ուղևորներից մեկը նշում է, որ Պիռամոսի վրայի կամուրջը իրար հետ էր կապում քաղաքի արևմտյան և արևելյան կողմերը:

16-րդ դարից օսմանյան տիրապետության տակ գտնվող Մ-ն 19-րդ դ. վերջերին մի խղճուկ բնակավայր էր` հազիվ 200 տուն բնակիչներով, որի 1/3-ը հայեր էին: 1909 թ. կոտորածների և 1915–18 թթ. եղեռնի ժամանակ Մ-ի հայերը նույնպես բնաջնջվեցին կամ տարագրվեցին: Երբեմնի մեծ ու բարգավաճ Մ-ի մոայլ պատկերը պահպանվում Է նաև այժմ: Մ-ի պատմաճարտարապետական հուշարձաններից են ս. Սարգիս և ս. Ատեփանոս եկեղեցիները: Քաղաքի մոտակայքում պահպանվել են 3 հին ու ավերված բերդեր՝ թուրքական անուններով, արևելքում՝ Թումլու գալե, Իլան գալե կամ Շահմիրան գալե կամ էլ Լևնկլա, իսկ երրորդը` Թոփրագ գալեն, գտնվում է քաղաքից հարավ–արևելքում: Պահպանվել են սրանց ամրակուռ պարիսպների ավերակները: Քաղաքի մոտ` բլրի գագաթին, նույնպես երևում են հին բերդի մնացորդներ: