Մարաշ

Մարաշ, Անտիոք, Անտիոք Կիլիկիո, Գերմանիկ, Գերմանիկա, Գերնանիկե, Գերմանիկի, Գերմանիկիա, Գերմանիկ-Կեսարիտ, Գուրգում, Կաճրամանմարաշ, Կարա Մարաշ, Կիլիկիան Անտիոք, Ղարա Մարաշ, Մարաշ  — Քաղաք Կիլիկիայում` Ադանայի (1890 թվից Հալեպի նահանգի Մարաշի գավառում, վերջինիս վարչական կենտրոնը: Գտնվում է Ջահան գետի վերին հոսանքի ձախ կողմում, գետակից մոտ 10 կմ արևելք` Ախըր լեռան հարավային ստորոտում` այգիներով ու ծառաստաններով շրջապատված ամֆիթատրոն կազմող բլուրների վրա:

Կենտրոնում` բարձր բլրի վրա, գտնվում էր հին բերդը: Քաղաքի միջով անցնում է ձորակ, որի վրա կային բազում քարաշեն կամուրջներ։ Ձորը Գանլը դերե գետակով քաղաքը բաժանում էր երկու թաղամասի՝ Դուլ ղադըլի (Տուլ ղադըլի) և Պայազատլի։ Փողոցները նեղ ու անմաքուր էին։ Ամենաերկար փողոցը Պետեսթենն էր՝ վրան տախտակե կամարներով ծածկված։ Մ-ն աշխարհի ջրառատ քաղաքներից է. ամեն  տուն ունի իր մշտահոս աղբյուրը։ Նրա հյուսիսային կողմի Դաքս առաքելո կոչված բլրի երկու կողմերից հոսում են հորդաբուխ աղբյուրներ, որոնք ջրաղացներ էին բանեցնում։ Այս բլրի և Ախըր լեռան միջև ընկած ձորից բխող աղբյուրները կազմում էին Կըրխգյոզ և Յալընըսգյոզ գետակները, որոնց ջրերով ոռոգվում Էին քաղաքի այգեստանները: Մարաշի դաշտը, որտեղ մշակում էին ցորեն, բրինձ, բամբակենի, ոռոգվում էր 7 գետակներով:

1880-ական թթ. Մ-ն ուներ 25000 բնակիչ, որից 10000-ը՝ հայ, մնացածը՝ թուրք և 100 հոգի հրեա («Արևելյան մամուլ» 1881, հունիս, էջ 222 — 224)։ Մի այլ վիճակագրությամբ 1889 թ. Մ-ն ուներ մոտ 10000 տուն, որից 3000-ը՝ հայեր («Արաքս», 1889, գիրք Ա, էջ 38—46)։ Կ Պոլսի Այրիախնամ հանձնաժողովի 1910—12 թթ. տեղեկագրի տվյալներով քաղաքի բնակչության թիվը 12000 էր, որի 1/3-ը՝ հայ։ Ս. Մ. Ծոցիկյանի վկայությամբ 1915թ. Մ-ում կար 70000 բնակիչ, որից 40000-ը` հայեր, մնացածները՝ թուրքեր, արաբներ, հույներ և այլք («Արևմտահայ աշխարհ»)։

Բացի երկրագործությունից և պտղաբուծությունից` Մ-ի հայերն զբաղվել են արհեստներով (փայտագործություն, գուլպայագործություն, մուշտակագործություն, կաշեգործութքլուն, ներկարարություն, կոշկակարություն, ոստայնանկություն) և վաճառականությամբ։ 1890-ական թթ. այստեղ կային 1900 խանութ, 7 իջևանատուն, 11 բաղնիք, 281 արհեստանոց, 2 օճառի տնայնագործական ձեռնարկություն, 11 փուռ։ Մ–ի հայկական լուսավորչական, կաթոլիկ և բողոքական համայնքներն ունեին 12 եկեղեցի (ս. Գեորգ, ս. Աստվածածին, ս. Կարապետ, ս. Սարդիս, ս. Ստեփանոս, ս. Քառասուն մանկունք և այլն), որոնցից 6-ին կից կային նախակրթարան դպրոցներ։

Կոտորածի նախօրեին Մ–ում գործող նշանավոր վարժարանները Ազգային կեդրոնականը և Հ. Մալճյանինն էին։ Ուներ ճեմարան, բարեսիրական հաստատություններ, հիվանդանոցներ։ Այստեղ լույս է տեսել «Ճշմարտություն» (1919) պարբերականը։ Մ-ն Կիլիկիայի հայկական պետության արևելյան սահմանագլխին ամրացված նշանավոր քաղաք էր, առևտրական կենտրոն. այստեղից դուրս էին գալիս քարավանային 4 ճանապարհներ, որոնցից ամենանշանավորը Այաս-Մարաշ-Մելիտինե ճանապարհն էր։ Ոմանք ասորեստանյան արձանագրություններում հիշատակված և Սալմանասար Գ-ի (859 — 824) գրաված Մարքասի (Marqasi) քաղաքը նույնացնում են Մ-ի հետ:

Մարաշ անունը հայտնի է հին ժամանակներից: Պտղոմեոսը այն հիշում է Marash ձևով։ Ք-ի Գերմանիկ(ե) անունը տրված է հռոմեական զորավար Գերմանիկոսի (Տիբերիոս կայսեր եղբորորդին) անունով, որը մ.թ.ա. 18թ. գալիս է Կոմագենե՝ այս երկրի գործերը կարգավորելու։ Մ-ի Գուրգում անունը ոմանք նույնացնում են Միխայիլ Ասորու հիշատակած Ճոճում տեղանվան հետ:

Մ-ի հնագույն բնակիչները եղել են խեթերը։ Հետագայում ուժեղանում է սեմական (ասորական) տարրը։ Մակեդոնական և սելևկյան տիրապետության շրջանում այստեղ բնակվում են նաև հույներ ու հրեաներ։ Հայերը նույնպես Մ-ում բնակություն են հաստատել վաղ ժամանակներից: Հովհան Ոսկեբերանի վկայությամբ՝ Կոկիսոնի գավառը հայկական էր։ Այդ ժամանակներից էլ ուժեղանում է հայերի հոսքը դեպի Մարաշ և շրջակայքը: Խաչակրաց արշավանքների շրջանում Մ-ում և նրա շրջակայքում հայերը բնակչության գերակշռող տարրն էին։

Մ-ի տեղը հաճախակի փոփոխվել է։ Հնագույն տեղը գտնվել է այժմյան Մ-ից 5-6 կմ արևելք` Էրքենեզ գետակի ափին։ Բյուզանդա-արաբական արշավանքների հետևանքով սա ավերվում է, և Հալեպի Սեյֆ Էդ Դովրե իշխանի կողմից կառուցվում է նոր քաղաք` այժմյան քաղաքից 1 կմ հարավ-արևելք գտնվող Կարա Մարաշ տեղում։ Ըստ այսմ` Մ-ն հայտնի Է դառնում նաև Կարա Մարաշ անունով: Մ-ի միջնաբերդը կառուցված է բյուզանդական շրջ-ում և միջին դարերում կոչվել է Մարվանի։

Բյուզանդական տիրապետության Ժամանակ քաղաքի հայերր մեծ թիվ էին կազմում, ուստի այն հանձնվում է հայ իշխանների տիրապետությանը։ Այդ իշխաններից էին Գևորգ Մլեհը (915), Փիլարաոս Վարաժնունին (Ժանտ Փիլարտո, 1065), Թաթուլը (1100)։ Հայկական տիրապետության շրջանումում (11դ.) եղել է եպիսկոպոսանիստ, իսկ 1065թ.` կարճ ժամանակ, կաթողիկոսանիստ: Կիլիկիայում Եդեսիայի իշխանության հաստատումից հետո Մ-ն դառնում է այդ իշխանության ավաններից մեկը: Սելջուկների տիրապետության անկումից հետո Մ-ն միացվում է Կիլիկիայի հայկական թագավորությանը: Լևոն Բ-ն այն գրավում է 1189 թ, Հեթում Ա-ն` 1266 թ: 16-րդ դ. Մ-ն անցել է օսմանյան տիրապետության տակ։ 17-րդ դ. սկզբին Զուլկադրյան թուրք Ալա Էդ Դովլե բեյը քաղաքը տեղափոխում է այժմյան վայրը։

Մ–ում մեծ ավերածություններ են եղեք 1114 թ. երկրաշարժի ժամանակ։ 1880-ական թթ. երկու մեծ հրդեհների ժամանակ այրվել են հայկական թաղերն ու շուկան: Մ-ի հայ բնակչությունը 1915թ. և հետագա տարիներին ենթարկվեց բռնագաղթի, նրա մեծ մասը զոհվեց: Երևանի արևելյան կողմում հիմնադրված ավանը, որտեղ բնակություն են հաստատել ներգաղթած մարաշցիները, ի պատիվ Մ-ի անվանված է Նոր Մարաշ։

Մ-ում են ծնվել հրապարակախոս, խմբագիր, հասարակական գործիչ, Նյու Յորքի ամերիկյան միջազգային ակադեմիայի պատվավոր դոկտոր Գերասիմ Ահարոնյանը (1916), մշակութային գործիչ Գրիգոր Ասթարճյանը (1888), պատմաբան Հարություն Աստուրյանը (1880), պատմագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր Ա. Գ. Սանջյանը (1921), աշուղներ Արմենակ Արըգյանը (1865), Հարություն Արըգյանը (1870—1918):