Կիլիկիա

Կիլիկիայի Հայկական Թագավաորությունը 1199-1375 թթ.

Հնագույն մարզ Փոքր Ասիայում, Միջերկրական ծովի հյուսիսարևելյան ափերին: Ք.Ա. 2-րդ հազարմյակի կեսից եղել է Խեթական պետության, VI-Ivդդ.` Աքմենյան Իրանի կազմում: Ավելի ուշ մտել է Ալեքսանդր Մակեդոնացու տերության մեջ, որի անկումից հետո անցել է Սելևկյաններին, ապա Հռոմեական կայսրությանը: Միջին դարերում Կիլիկիան կռվախնձոր էր Բյուզանդիայի, արաբների և սելջուկների միջև: 1080-ից մինչև 1375թ. Կիլիկիայում իշխել է Կիլիկիայի հայկական պետությունը (Կիլիկյան Հայաստան):

XVI դարի սկզբին Կիլիկիան զավթել են թուրքերը: Համաձայն Օսմանյան կայսրության վարչատարածքային բաժանման` Կիլիկիան կազմել է Ադանայի նահանգը, 1880-ից Մարաշը ներառվել է Հալեպի նահանգի մեջ: Օտարերկրյա տիրապետության հարյուրավոր տարիների ընթացքում Կիլիկիայում, բացի թուրքերից, հաստատվել են տաբեր քոչվոր ցեղեր` քրդեր, չերքեզներ, գնչուներ և այլն: Սակայն նույնիսկ 1894-96թթ. և 1909թ. թուրքական իշխանությունների կազմակերպած հայկական ջարդերից հետո էլ Կիլիկիայի բնակչության գերակշռող մասը կազմել են հայերը: Կոստանդնուպոլի հայոց պատիրարքարանի տվյալների համաձայն` 1912թ. Ադանայի նահանգում և Մարաշ գավառում կար 377 հազար հայ, որոնց մեծ մասը բնաջնջվեց առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին` Թուրքիայում Մեծ եղեռնի ժամանակ:

Ըստ Անգլիայի և Ֆրանսիայի միջև կնքված գաղտնի համաձայնագրի (Սաքս-Պիկոյի համաձայնագիր, 1916թ.)` Կիլիկիան Թուրքիայի պարտությունից հետո պետք է անցներ Ֆրանսիային, որին Կիլիկիան հետաքրքրում էր և’ տնտեսական, և’ ռազմավարական տեսակետից: Ֆրանսիական կառավարության հետ կնքած համաձայնագրով Հայկական լեգեոնը (Արևելյան լեգեոն) պետք է կռվեր Թուրքիայի դեմ միայն Կիլիկիայում և հաղթական ավարտից հետո կարող էր դառնալ ապագա Կիլիկիայի Ինքնավար Հանրապետության բանակի կորիզը: Արարայի ճակատամարտում (1918թ.) Հայկական լեգեոնը կռվեց հերոսաբար և վճռեց մարտի ելքը հօգուտ ֆրանսիական զորքերի: Պատերազմում Թուրքիայի պարտությունից և 1918թ. Մուդրոսի զինադադարի կնքումից հետո` նոյեմբեր-դեկտեմբերին, Հայկական լեգեոնը (մոտ 6 հազար մարտիկ) ֆրանսիացիները տեղափոխեցին Կիլիկիա: Եղեռնից մազապուրծ և տեղահանված հայերը սկսեցին վերադառնալ հայրենիք:

Ֆրանսիական Գերագույն կոմիսարիատի տվյալներով 1919թ. Կիլիկիայում ապրում էր 120 հազար հայ (Փարիզում Հայ ազգային պատվիրակության տվյալներով 130 հազար հայ), իսկ 1920թ. ամբողջ Կիլիկիայում (ներառյալ Մարաշը) ապրում էր արդեն 160 հազար հայ: Քանի որ հայկական ռազմական ուժերը բավարար չէին Կիլիկիայում ռազմական ու վարչական հսկողություն սահմանելու համար, Ֆրանսիան համաձայնեց այնտեղ տեղավորել անգլիական զորքը: 1919թ. փետրվարի կեսին զինվորական իշխանությունը Կիլիկիայում կենտրոնացվեց անգլիական հրամանատարության ձեռքում: Նոյեմբերին անգլիական զորքերը փոխարինվեցին ֆրանսիական զորամասերով: Բայց ֆրանսիական վարչությունը ոչ մի միջոց չէր ձեռնարկում հայերի անվտանգությունը ապահովելու համար: Տեղերում իշխնության գլուխ մնացել էին թուրքական պետական պաշտոնյաները, մահմեդականները զինաթափված չէին: Օգտվելով ֆրանսիական վարչության անորոշությունից` քեմալական զորքերը և տեղացի չետնիկները սկսեցին հաշվեհարդար տեսնել հայ բնակչության հետ:

1920թ. հունվարին 20-օրյա մարտերի ընթացքում զոհվեցին 11 հազար մարաշցիներ, մնացած 8 հազարը ստիպված էր տեղափոխվել Սիրիա: Այնուհետև թուրքերը պաշարեցին Հաճընը, որտեղ 30-35 հազար հայ բնակչությունից (1914թ.) փրկվել էր 6 հազարը: 8-ամսյա հերոսական դիմադրությունից հետո Հաճընի հայերը 1920թ. հոկտեմբերին պարտվեցին, միայն քաղաքի 300 պաշտպանների հաջողվեց ճեղքել պաշարման օղակը և հեռանալ:

1923թ. սկզբին 6 հազար ուրֆահայեր (մինչև 1915թ. Ուրֆայի հայ բնակչությունը կազմում էր 30 հազար մարդ) ստիպված էին հեռանալ և բնակություն հաստատել Հալեպում:

1920թ. ապրիլի 1-ին քեմալական զորքերը պաշարեցին Այնթապը: 15-օրյա հերոսական պաշտպանության շնորհիվ 18 հազար այնթապցիներ խուսափեցին կոտորածից, բայց այն բանից  հետո, երբ ֆրանսիական զորքերը թողեցին Կիլիկիան, Այնթապի հայերը 1921թ. վերջին սկսեցի տեղափոխվել Սիրիա:

1920թ-ին քեմալականները բնաջնջեցին Զեյթունի կենդանի մնացած հայ բնակչությանը:

Այսպիսով` քեմալականները, ըստ էության, ավարտեցին Կիլիկիայի հայերի բնաջնջումը: Ֆրանսիական կառավարությունը ոչ միայն չկատարեց իր դաշնակցային պարտականությունները, այլև 1921թ. հոկտեմբերի 20-ի Անկարայի պայամանգրով Կիլիկիան տրվեց Թուրքիային: Թուրքական իշխանությունները և ֆրանսիական զինվորականությունը պատասխանատվություն են կրում 1920-21թթ. Կիլիկիայի շուրջ 25 հազար հայ զոհերի և ողջ մնացածների արտագաղթի համար:

 Կ.Խուդավերդյան, Ռ.Սահակյան

ՙՀայկական հարց՚ հանրագիտարան, Երևան, 1996թ.: