Զեյթուն

ԶԵՅԹՈՒՆ, Ուլնիա (այժմ` Սուլեյմանիե, Թուրքիա), քաղաք Լեռնային Կիլիկիայում, Մարաշից 38 կմ. հյուսիս-արևմուտք՝ դժվարամատչելի լեռնոտ տեղանքում: Շրջապատված է հյուսիսից` Չըրըզ, Բերիտ, Սաղ, Դաղ, Աղաջ, Առ, Յոթնեղբայր, արևելքից` Պերզինկա, Մավլա, Ավագ, հարավից` Կյուվրտին, արևմուտքից` Սոլախդերե լեռներով: Շրջակայքում կան օգտակար հանածոններ (երկաթ, արծաթ), հանքային ջրեր: Ենթադրվում է, որ Զեյթուն անունը (առաջին անգամ հիշատակվում է XVդ.) ստացել է թուրքերեն զեյթուն (ձիթենի) բառից, իսկ Ուլնիա անունը Զեյթունը ժառանգել է տեղում գտնված բյուզանդական համանուն բնակավայրից:

Բագրատունիների թագավորութան անկումից (1045թ.) հետո Զեյթունի տարածքում հաստատվել են Անիից գաղթած 7 հայ ընտանիքներ՝  բնակավայրն անվանելով «Անի-Ձոր»: 1080-1375թթ. մտել է Կիլիկիայի հայկական պետության մեջ: Զեյթունի բնակչությունը ստվարացել է Շիրակից, ինչպես նաև Կիլիկիայից, այլ բնակավայրերից եկած  հայերով: XVդ-XVIդ. սկզբին ընկել է թուրքմենական ցեղերի տիրապետության տակ: 1517թ. ընդունել է թուրքական հպատակություն: Թուրքական սուլթան Մուրադ IV-ը 1626-27թթ. Զեյթունի հայերին շնորհել է կիսանկախության հրովարտակ (ֆերման): Քաղաքը և գավառը ղեկավարել են 4 իշխանական տներ` Շովրոյանները, Յաղուբյաննները, Ենի-Դունյանները, և Սուրենյանները, որոնց անունով են կոչվել Զեյթունի թաղերը (նրանց ժառանգական տիրույթները): Գավառին վերաբերող հարցերը լուծել է իշխանական խորհուրդը, որտեղ վճռական խոսքի իրավունքը վերապահվել  է ավագ իշխանին և Զեյթունի արքեպիսկոպոսին:

Չնայած Մուրադ IV-ի հրովարտակին՝ շրջակա թուրքերը, հատկապես Մարաշի կառավարիչները, բազմիցս ջանացել են բռնի ուժով իրենց ենթարկել գավառը: Ըմբոստ զեյթունցիները դարեր շարունակ պաշտպանել են իրենց արտոնյալ վիճակը, հաճախ հրաժարվել հարկատվությունից:

XIXդ. 2-րդ կեսից սուլթանական կառավարությունը փորձել է զենքի ուժով վերջնականապես հպատակեցնել Զեյթունը: Զեյթունի հայերը դիմել են ինքնապաշտպանության: 1780-1909թթ. Զեյթունը 41 անգամ դիմակայել է թուրքական զորքերին` հերոսական էջեր գրելով հայ ազատագրական պայքարի պատմության մեջ:

Կ.Պոլսի հայոց պատիրարքարանի տվյալներով` Զեյթունը 1880թ. ունեցել է 17 հազար (1600ընտանիք), իսկ գավառի 28 գյուղերը` 17460 հայ բնակչություն: Զբաղվել են արհեստագործությամբ (կոշկագործություն, համետագործություն, վառոդի արտադրություն, դարբնություն, ատաղձագործություն և այլն), առևտրով, երկրագործությամբ, այգեգործությամբ: Բերիտ լեռան մոտ արդյունահանել են երկաթ, պղինձ, որոնց մի մասն օգտագործել են զենքեր պատրաստելու համար, իսկ մնացածը` փոխանակել հացահատիկով:

Զեյթունում գործել է լուսավորչական 4 եկեղեցի: Մեկական եկեղեցի և վարժարան են ունեցել կաթոլիկ և բողոքական հայերը: Կար նաև երկու վանք (Ս.Աստվածածին և Ս.Փրկիչ), 4 վարժարան, օրիորդաց դպրոց, նախակրթարան:

1915թ. Մեծ եղեռնի ժամանակ թուրքական իշխանությունները Զեյթունի հայերին տեղահանել են և քշել Դեյր Էզ Զորի անապատը, քաղաքը կողոպտել և հրդեհել: Հայերի մեծ մասը զոհվել է, փրկվածները տարագրվել են տարբեր երկրներ: Առաջին համաշխարհային պատերազմում Թուրքիայի պարտությունից հետո Ֆրանսիան գրավել  Կիլիկիան, և մոտ 1500 զեյթունցիներ վերադարձել են իրենց բնակավայրերը: 1921թ., երբ Ֆրանսիան Կիլիկիան հանձնել է Թուրքիային, Զեթունի հայերը հեռացել են: Եղեռնից փրկված զեյթունցերը 1930-ական թվականներին Երևանի հյուսիսային մասում հիմնադրել են Նոր Զեյթուն թաղամասը:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 1, Երևան, 1990: