Ադանա

ԱԴԱՆԱ, Ատանա, քաղաք Դաշտային Կիլիկիայում՝ Սարոս (Սիհուն) գետի ափին: Հիշատակավում է մ.թ.ա. V դարից: Մ.թ.ա. III-II դդּ եղել է հելլենիստական մշակույթի կենտրոն: Հռոմեական տիրապետության ժամանակ (I-IVդդ.) վերածվել է զորակայանի, զգալիորեն անկում է ապրել է մշակութային կյանքը:

Որոշ չափով կառուցապատվել է և բարենորոգվել է Բյուզանդիայի Հուստիանոս I կայսեր օրոք (527-565թթ.):  Տակավին կանգնում է VIդ. Սարոս գետի վրա կառուցած քարաշեն կամուրջը (22 կամար, թռիչքը` մոտ 200մ.):

Ադանայում գերակշռել է հայ բնակչությունը: Նույն դարասկզբին Ադանայի տերն է եղել Հեթումյանների տան հիմնադիր, գանձակեցի իշխան Օշինը:

1097թּ զավթել են  խաչակիր ասպետները:

1130-ական թվականների սկզբին Լևոն Ա-ն Դաշտային Կիլիկիայի հետ ազատագրել է Ադանան և միավորել Ռուբինյանների իշխանապետությանը: XII-XIV դդ. քաղաքն ապրել է նոր վերելք, դարձել հայ մշակույթի , արհեստագործության և առևտրի խոշոր կենտրոն:

XIIդּ 2-րդ կեսին Ադանայում հիմնվել է արքունի պալատ, Ս.Աստվածածին և Ս.Ստեփանոս եկեղեցիները (հին եկեղեցիներից հիշվում են Ս.Հակոբը և Ս.Մորոթուն): Քաղաքի արևմտյան մասում՝ գետափին բարձրացող ժայռին կառուցվել է ամրոց, շրջափակվել աշտարակավոր պարիսպներով (1836թּ ավերել են թուրքերը:)

XIVդ. սկզբին Ադանայում հիշվում է ՙհոյակապ և թագավորական քաղաք՚, ուր  1316թּ գումարված աշխարհիկ և հոգևոր մեծամեծների ՙաշխարհաժողովը՚ քննել է հայկական և կաթոլիկ եկեղեցիների միավորման հարցը:

Հայկական  պետականության անկումից (1375թ.) հետո  Ադանան գրավել, ավարի ու ավերածության են մատնել Եգիպտոսի արաբական, սուլթանական զորքերը: 1378թվականից քաղաքը զավթել են Ռամազանյան տոհմի թուրքմեները, XVդ. 2-րդ կեսից` օսմանյան թուրքերը: 

Նվաճողները Ս.Հակոբի հոյաշեն եկեղեցին վերածել են մզկիթի և կոչել Ուլու-ջամի: Բայց երկար ժամանակ չի հաջողվել վերացնել Ադանայի հայերի ինքնությունը. XIIդ. հաջորդաբար քաղաքի գլխավոր տանուտեր են հիշվում հայ խոջաները (Խաչատուր, Սարգիս, Մանուկ և ուրիշներ):

XIX դּ կեսից դարձել է Ադանայի նահանգի կենտրոնը:

XIXդּ սկզբին Ադանան ուներ մոտ 12600 (3000 տուն) հայ բնակչություն, որոնց բարեկարգ տները (մեծ մասամբ երկհարկանի) պատած էին պտղատու պարտեզներով, այգիներով, ծաղկաստաններով:

Հայերի ձեռքում էին կենտրոնացված քաղաքի արդյունաբերությունն ու առևտուրը: Ունեին բազմաթիվ գործարաններ (մահուդի, կերպասի, բամբակի, ներկերի օղու, գարեջրի և այլն), արհեստանոցներ (ոսկերչական, արծաթագործական, գորգագործական, կարպետագործական, կաշեգործական, խեցեգործական և այլն), ջրաղացներ:

Ադանայի հայերն ունեին թատրոն, հիվանդանոցներ, վարժարաններ (Աբգարյան, Աշխենյան, Արամյան և այլն), եկեղեցիներ (Ս.Աստվածածին, Ս.Ստեփանոս, Անարատ Հղության, Ս.Կույս), որոնց կից՝ դպրոցներ, տպարաններ:

Ադանայի հազարավոր հայեր զոհ դարձան 1909թּ թուրքական կառավարության կազմակերպած ջարդերին: Զգալի թվով ադանացի հայեր ոչնչացվեցին 1915թּ Մեծ Եղեռնի ժամանակ:

1919-ին, երբ հայ-ֆրանսիական զորքերը ազատագրեցին Կիլիկիան, փրկված հայերից շատերը վերադարձան հայրենի քաղաքը և լծվեցին տնտեսության վերականգնման աշխատանքներին:

1919-22թթ.  Ադանայում հրատարակվել են ՙԱդանա՚ հայատառ թուրքական եռօրյա թերթը, ՙԱրձագանք Կիլիկիո՚, ՙԿիլիկիա՚, ՙՀայ ձայն՚, ՙՏավրոս՚, ՙՔաղաքացի՚, ՙԱզատ Տավրոս՚, ՙԱրարա՚, ՙՆոր աշխարհ՚, ՙԿիլիկյան սուրհանդակ՚, ՙՆոր Սերունդ՚ հայկական թերթերը:

Կիլիկիան քեմալական Թուրքիային հանձնելուց և անգլո-ֆրանսիական զորքերի հեռանալուց հետո,՝ 1922-23թթּ, Ադանայի հայերը թողեցին քաղաքը:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 1, Երևան, 1990: