Հայկական արմատներով թուրքերի դիմակավորված կյանքը

2004 թ. հրատարակված Ֆեթհիյե Չեթինի «Մեծ մայրս» գիրքը երևան էր հանել մի թուրքական իրականություն, որի մասին մեզնից ոմանք շատ լավ գիտեին, ոմանք էլ երբեք չէին լսել: Քրիստոնյա/հայ ծագումով մահմեդական թուրքեր… Չեթինն ուղեցույց էր վերցրել հենց իր կյանքը. Սեհեր անունով մորական տատը հայկական ծագում ուներ, և իրական անունը Հերանուշ էր: Գրքի հեղինակն այդ փաստի մասին տեղեկացել էր մեծ մոր 70 տարին լրացնելուց հետո միայն: 1915 թ. կոտորածի ժամանակ 10 տարեկան Հերանուշի ընտանիքի բոլոր տղամարդիկ սպանվել են: /Այդ ժամանակ հայրը գնացած է եղել ԱՄՆ` գումար վաստակելու/: Հերանուշը մոր հետ միասին տեղահանվում է և, միգուցե, դեպի մահ քայլելիս առանձնացվում ժանդարմերիայի տեղամասի հրամանատար Հյուսեին Օնբաշիի կողմից: Այդ օրվանից Հերանուշը դառնում է Հյուսեին/Էսմա զույգի աղախինը: Նրան տրվում է Սեհեր անունը: Նա դաստիարակվում է որպես մուսուլման: Ամուսնանում է, երեխաներ և թոռներ ունենում:

1915 թ. կոտորածից փրկվելով` Անատոլիայում մնացածները կազմում են մի թուրքական իրականություն, որը թե’ ուշագրավ է և թե’ տխուր: Այս անձանց մեծ մասը կին էր, որովհետև կոտորածի ժամանակ տղամարդիկ առաջնային թիրախ էին: Որոշ մահմեդական /թուրք, քուրդ և այլն/ ընտանիքներ փոքր/երիտասարդ հայ աղջիկներին, հատկապես` սիրունատեսներին, իրենց մոտ վերցրին: Նրանց աշխատեցնում էին որպես աղախինների:

Աղջիկների մի մասը հարեմի մաս կազմեց, մյուսը` ամուսնացավ /չէ՞ որ գլխագին տալու կարիք էլ չկար/: Որոշ տղա երեխաներ էլ, նույն կերպ տեղեհանությունից փրկվելով, աշխատեցվեցին որպես ծառաներ, բատրակներ կամ աշկերտներ: Այդ մահմեդականացած տղաներն էլ ժամանակի ընթացքում հասարակական կյանք մտան որպես «թուրքեր»: 2007 թ. հունվարին էրգենեքոնցիների գործողության արդյունքում սպանված լրագրող Հրանտ Դինքը ենթադրում էր, որ նման անցյալ ունեցող «թոռները» կազմում են 500 հազարանոց մի զանգված: Լավ, իսկ ի՞նչ վիճակում էին գտնվում թոռները: Ինչո՞վ էին ապրում, ինչպե՞ս էին մտածում:

Ֆեթհիյե Չեթինը և Սաբանջը համալսարանի դասախոսներից սոցիոլոգ Այշե Գյուլ Ալթընայը «Թոռները» վերնագրով գրքում հենց նրանց շուրթերով են պատմում այդ պատմությունները: Նկատելի է հետևյալ միտումը. եթե անգամ անհատները մոռանան էլ կամ կարևորություն չտան իրենց հայկական արմատներին, պետությունը դա կարևորում է և չի մոռանում: Երևի հիշում եք, որ Թուրքական պատմական ընկերության նախկին նախագահ, պրոֆեսոր Յուսուֆ Հալաչօղլուն մեծ հակազդեցություններ էր ստացել, երբ մի անգամ խոսել էր քրդացած, ալևիացած հայերի մասին: Հալաչօղլուն այն ժամանակ ասել էր, թե իր ձեռքին կան տուն առ տուն գրանցումներ, բայց դրանք չի հրապարակի: Որոշ «թոռների» կյանքը ցույց է տալիս, որ դրա մասին տեղյակ պետությունը ժամանակ առ ժամանակ օգտագործում է այդ հանգամանքը: Այսպես, օրինակ, «Մեհմեդը» իր հայկական ծագման մասին 1980 թ. սեպտեմբերի 12-ին տեղեկանում է ծեծի ու վիրավորանքների ուղեկցությամբ` զինվորական ծառայության ժամանակ, երբ իրեն հարցնում են, թե թլպատվել է, թե ոչ: Պետության աչքին նա վտանգավոր է թվում: /Հանգուցյալ Թյուրքան Սայլանի պես յուրաքանչյուր ժամանակաշրջանում եղել են «հանրապետության հավասար անհատների» մասին խոսողներ: Հորինի’ր, հորինի’ր և ասա/:

Մարդիկ հակասական իրականությանը դեմ-հանդիման շատ ուշագրավ լուծումներ են գտնում: Օրինակ` երկու անուն ունեցող երեխաներ… Փողոցում` մուսուլման/թուրք, իսկ տանը` քրիստոնյա/հայ դարձող ընտանիքներ… Մարդիկ, ովքեր ասում են, թե աթեիստ են, սակայն կիրակի օրերը գնում են եկեղեցի… Իրենց տների պատերին «Հովիվ Հիսուսի» պատկերով գորգեր կախողներ… Կհարցնեք, թե ո՞րն է նրանց ընդհանրությունը… Այն, որ նրանք բոլորրն էլ դեռ վախի և անհանգստության մեջ են: Նրանցից շատ քչերն են կարողանում բացահայտ ասել ճշմարտությունը:

 Սաբահ,  16.12.2009,   

Էմրե Աքյոզ

http://www.sabah.com.tr