Երզնկան Փոքր Ասիայում (Անատոլիա) հայերով խիտ բնակեցված վայրերից մեկն է և գտնվում է Դերսիմից հյուսիս: Նախկինում այն կոչվում էր Երիզա և Երեզ: Իսկ Երզնկա անունը կարող է առաջացած լինի Երիզնկայ ձևից: -կա մասնիկը հիմնականում տեղանուններին է կցվում, ինչպես Աշոտկա, Բորչկա և այլն:
Պտղոմեոսը ՙԱսիայի երրորդ քարտէզ՚ ստեղծագործության մեջ նշում է որպես Արիզիս: Իսկ -իս մասնիկը հունական տեղանունների առաջացման ժամանակ է օգտագործվում: Այս մասնիկը կարող է կցվել հայկական ծագում ունեցող անուններին, ինչպես կցվել է §Արիզ¦ կամ ՙԱռիճ՚ անուններին: Արևմտյան հատվածը գտնվում է Քեմալիյե գավառից 30 կմ հեռավորության վրա, որտեղ հայերը ենթարկվել են մի մեծ սպանդի և բռնագաղթի, իսկ արևելքում Թերջան նահանգն է գտնվում: Ծովի մակերեսից 1500 մետր բարձրության վրա գտնվող Ապրենք գյուղը (Հարմանքայա) Դիվրիղի նահանգին է մոտ: Երբ 1960 թ. մի քանի գյուղի անուններ §նորացվեցին¦, գյուղին տրվեց Հարմանքյա անունը` հաշվի առնելով գյուղի մեջ եղած մեծ քարի խորհրդանիշը: Իսկ այդ անվան հիմնական պատճառ այն էր, որ Անատոլիայում գտնվող այլ ժողովուրդների հետքերը ոչնչացվել էին: Հայտնի Ստամբուլ-Բաղդադ ընթացուղին այստեղով էր անցնում: Մեծ Հայքի XIV աշխարհ կոչվող Տայք շրջանում էր գտնվում (հին անունը Մամահաթուն) և Պոնտանական լեռներով կապվում էր Սև ծովին: Իսկ շրջանի մահմեդականացման քաղաքականության, անտերության պատճառով հայերի հետքերը ոչնչացվեցին: Ապրանք վանքը, որի ավերակները լայն տարածության վրա ցրված են, սրանցից մեկն է: XIX դարում այն անվանվեց ս. Դավիթ վանք:
Ապրանք վանքը գտնվում է Երզնակյի արևելյան հատվածում` Դերջան նահանգի Ուչփընար գյուղի մոտ գտնվող Հարմանքայա գյուղում` Վանք լեռան հյուսիս-արևելքում` փոս ընկած վայրում:
Սուրբ Հովհաննես եկեղեցի
Եկեղեցու ներսի երեք հատվածներիցից յուրաքանչյուրը աբսցիսով է ավարտվում, իսկ քարերը հատուկ տեսակի գիպսով են միացված: Հատակը ուղիղ քարե համարանշաններով է ծածկված: Եկեղեցու հյուսիսային պատին կից ուղղանկյուն, գմբեթավոր մի մառան կա. այս փոքր հատվածը լավ լուսավորված է: Այս ոչ հայտնի հատվածը XIX դարում հայկական եկեղեցիներում հաճախ է հանդիպում:
Սուրբ Դավիթ մատուռ
Մատուռի արևելյան մասը ամբողջությամբ քանդված է. իսկ հարավարևմտյան անկյունում խաչքար-գերեզմանաքար է գտնվում: Ներսում ու դրսում գտնվող խաչքարերն այն տպավորությունն են ստեղծում, որ այս տեղը գերեզմանոց է եղել: Չիմանալով կառույցի պատմությունը` օսմանյան կառավարության 1830 թ գրանցամատյաններում այն նշված է որպես ՙԱպրենք Կարիյե՚: Նրա շրջակայքում կար երեսուչորս հայկական գյուղ1: Եկեղեցին ունի նաև մի մատուռ ու երկու կոթող: Ապրենք Կարիյեն 1878 թ. միացված էր Մամուրաթ-ուլ Ազիզին, իսկ 1926 թ. մայիսի 30–ին միացվեց Սվազին, Էլազըղին և ավելի ուշ` Մալաթիային: 1938 թ. միացվեց Երզնկային:
Բանավոր պատմություն
Բնական է, որ տեղի ժողովուրդը թուրք և մահմեդական չէր: Ըստ տարեցների տեղեկությունների` գյուղի կալվածքները պատկանում էին Աբրահամ անունով մեկին, որից էլ` Աբրանք/Ապրանք, Աբրանից: Հայերենում ՙ-ից՚ մասնիկը ՙինչ-որ մեկի վայր՚ իմաստը ունի, այսինքն` ՙԱբրահամից՚` Աբրահամի վայրը, սեփականությունը: Հավանական է, որ Աբրահամից անունից կրճատվել է Աբրանից և հետո ավելի ուշ` Աբրանք/Ապրանք (սեփականություն, պալատ): Ասում են, որ Աբրահամի ձմեռանոցն այսօր Բաղթեփեսի կոչվող վայրն է` տաշված քարերերով տների մնացորդներով, իսկ բաղնիքը վերածվել է ախոռի:
Երկար ժամանակ որպես ոստիկանատուն օգտագործվող, Հաջըբեղին պատկանող վերը նշված տան հիմքերից ի հայտ են եկել եկեղեցու հետքերը և մի քանի քար` Մարիամ Աստվածածնի ցայտուն նկարներով: Սրանց մեծ մասը անգիտակից մարդկանց կողմից քանդվեց, գանձախույզները, վանքի մեջ փորփրումներ կատարելով, վանքի ապագան սպառնալիքի տակ դրեցին: Եկեղեցու քարերի մեծ մասը տան կառուցման համար է օգտագործվել. շատ քիչ մասն է հասել մեր օրերը:
Տեղանքի քարերը` խաչքարեր
Ասում են, որ Գողգոթայի բլուրն է պատկերված: Խաչքարի վրա գտնվող երկու խաչերն էլ են նկարագրում Գողգոթան: Ասում են նաև, որ մեջտեղում` մի սկավառակի վրա, վեց անկյունով մի աստղ նրան հետևող ցողունի արդյունավետությունն է պատկերում` որպես կյանքի ծառ: Անմիջապես դրա վրա գտնվում է կողքը երկու թևով ավարտվող մի մեծ խաչքար, որի վրա այգուի է պատկերված: Ամենավերևի մասի մեջտեղում պատկերված է գահին նստած անձ` աղոթողի դիրքում (Հիսուսի նման): Նա աջ ձեռքով գիրք է բռնել: Իսկ կողքին գտնվող երկրորդ Խաչքարը նույն ձևով է, սակայն նրա վրա մահմեդական գերեզմանաքարի նման սաղավարտ կա: Աչքի է զարնում այն, որ այս խաչքարի վրա արաբական գրություններ կան:
Մնացորդները
Մեր թվարկությունից առաջ հայերի կառավարիչ Հայկի հիմնադրած պետության (Ուրարտուի կամ Նաիրիի) մեջ նտնող Սվազ-Երզնկա քաղաքները կապող ճանապարհի վրա է գտնվում Զըմարան (այսօր Ալթընթաշ գյուղը), որը արդի Իլիչ նահանգում է գտնվում և հայկական չէ: Սպանդից (1915թ.) ազատված հայերը կամ ցրվեցին, կամ էլ ռուսների հետ Կովկաս գաղթեցին (1917թ.)2: Այժմ քրդերն են այստեղ ապրում:
Մ.թ.ա. 401-400 թվականներին` պարսկական և հունական գերիշխանության ժամանակշրջանում, տարածաշրջանը կոչվում էր Արմենիա/Արմինիա: Հույն պատմաբան Քսենոֆոնը այդ մասին հետևյալն է գրել. ՙԱյս գետը այնքան մեծ չէր, սակայն շատ գեղեցիկ էր: Ափերի վրա էլ շատ գյուղեր կային: Այս պետությունը կոչում են Արևմտյան Արմենիա:՚
ՙԱրմենիայի տները գետնափոր էին: Դռները նեղ էին ջրհորի անցքի նման, սակայն ներսը լայն էր: Կենդանիների համար ճանապարհներ էին փորել, սակայն մարդիկ սադուղքներով էին իջնում: Տան մեջ այծերը, ոչխարները, եղջերավոր անասունները և հավերը խառնված էին երեխաների հետ:՚
ՙՊարսկակերեն լեզվի թարգմանչի միջնորդությամբ հարցաքննեցին գյուղապետին: Նրան հարցրեցին, թե այս գյուղը որտեղ է գտնվում: Պատասխանեց ՙԱրմենիա՚: Թե ում համար են կերակրում ձիերին հարցին պատասխանեց. ՙՄեծ թագավորի համար` որպես հարկ՚: Այս ձիերը հանձնելով` այստեղ գնացող ճանպարհն էլ նկարագրեց՚… Հույները Ֆասիս (Պասին) գետի երկայնքով առաջ շարժվեցին:՚
Ապրանք կամ ս. Դավիթ վանքը
Ապրանք վանքի փլատակները գտնվում են մի բլուրի ստորոտում` Թերջան քաղաքից (նախկին Մամահաթուն) 15 կմ հարավ-արևմուտք` մոտավորապես Երզնկայի և Էրզրումի միջև: Ապրանքը այն անունն է, որը տեղացիներն են տալիս վանքին. այն առաջացել է ապարանք բառից, որը հայերենով նշանակում է պալատ: 1915 թվականից առաջ Ապրանքը նաև մի մեծ գյուղի անունն էր, որը գտնվում էր վանքից ներքև` մի դաշտավայրում: Այն ունեցել է մոտավորապես 50 հայկական տուն և մի եկեղեցի: Ապրանք գյուղը այսօր կոչվում է Ուչփընար և բնակեցված է քրդերով:
—————————————————
1 – Virtual Ani.
2 – Իվ Թերնոն, ՙՑեղասպանության ժամանակ հայերի պատմությունը՚ (1875 թվականին Յոզգաթում ծնված հայ հոգևորական Ժան Նալբանդյանի 1958 թվականին հրատարակած գրքում Երզնկայի հետ կապված տեղեկությունները հաստատում է ):
Աղբյուրներ` Իսմայիլ Սոմունջու, ՙԵփրատի հետին կողմը՚, www.Armtown.com, www.Armadu.am, Virtual Ani, www.Erzincan.bel.tr, www.HarmankayakՓyՖ.com
Լուսանկարներ` Լևոն Ր., Virtual Ani, Զյումրյուդ և Անկա, Իսմային Սոմունջու, Չեթին Ասլան, www. Erzincan.bel.tr, www.Tercan.gov.tr, www.Img.turkmedya.tv, www.Imegaservice.com
Leave a Reply