Դիարբեքիր, Էրգանիի Սուրբ Մարիամ Աստվածածին վանքը

Մի լուսանկարից  ծնված մտքերը

 Այս շաբաթ ուզում եմ խոսել Սուրբ Մարիամ Աստվածածին եկեղեցու մասին, քանի որ ձեռքս ընկավ մի լուսանկար, որում ներքին ցավ առաջացնող փլատակների վերածված այս եկեղեցին դեռ քանդված չէր, և բակում ձիեր էին կապված: Լուսանկարը  դիտելիս ինքս ինձ ասացի. «Հե~յ գիդի օրեր, հե~յ, մի՞թե այս պատմական հոյակապ հուշարձանն էս օրի էր հասնելու»:

Ինչևէ…

Լուսանկարի  հեղինակը Գերթրուդ Բելլ (1868-1926) անունով մի անգլիացի է, որը գաղտի ծառայության գործակալ էր և 1899 թվականից մինչև 1911 թվականը բազմիցս եղել էր Օսմանյան կայսրությունում և զբաղվել հետախուզական գործունեությամբ: Փաստաթղթերի մի մասը, որոնք վերաբերում են կատարած ուսումնասիրությանը և ուղևորությանը, տեղ է գտել իր անունով ստեղծված արխիվում:  Արխիվը ներառում է Գերթրուդ Բելլի հոդվածները, նամակները և կատարած լուսանկարները: Հետաքրքրվողները կարող են նայել http://www.gerty.ncl.ac.uk կայքէջը:

Այս կայքէջում ներկայացվող արխիվից բացի` Գերթրուդ Բելլի ճանապարհորդական նոթերը ներառող տեղեկությունները տեղ են գտել նաև նրա կողմից 1911 թ. գրված Amurath to Amurath (Մուրադից Մուրադ) վերնագրով ստեղծագործության մեջ:  Այս գրքի 289-361 էջերում գտնվում են Zâkhô To Diyârbekr – Diyârbekr To Konia (Զահոյից Դիարբեքիր, Դիարբեքիրից Քոնիա) ուղևորության ժամանակ նրա գրի առած հոդվածը և նկարած լուսանկարները: Անգլերենով գրված գիրքը ամբողջությամբ 361 էջ է:Գերթրուդ Բելլը Էրգանիում եղել է 1909 թ.:

Եթե առաջիկա շաբաթների ընթացքում հնարավորություն լինի, մտածում եմ Գերթրուդ Բելլի մասին բացատրական փաստաթղթից բացի ձեզ հետ կիսել նաև Դիարբեքիրից մորն ու հորը գրա նամակների թուրքերեն թարգմանությունները:   Ձեր առջև է Գերթրուդ Բելլի նկարած Մարիամ Աստվածածին եկեղեցու լուսանկարը: Լուսանկարի տակ եղած բացատրական տեղեկություններում նշվում է, որ լուսանկարը Գերթրուդ Բելլի կողմից նկարվել է 1909 թ. հունվար ամսին, երբ եկեղեցին միանգամայն անվնաս վիճակում էր, բակում կապված են եղել երկու ձիեր, եկեղեցու վիճակն էլ, որպես շինություն, եղել է «լավ»:  Արդեն իսկ երբ հայացք ենք գցում լուսանկարին, տեսնում ենք, թե որքան լավ վիճակում է այն եղել: Մի՞թե հնարավոր է չտխրել այս լուսանկարը դիտելիս:

***

Ցանկանում եմ նաև որոշ տեղեկություններ հաղորդել եկեղեցու մասին: Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին կառուցվել է Զյուլքյուֆ լեռան գագաթի արևելյան մասում` Տիգրիսին նայող ժայռի վրա: Թեև ստույգ տեղեկություններ չկան նրա կառուցման տարեթվի մասին, բայց և այնպես` հայ հոգևորական Ղուկաս Ինճիճյանը որոշ տեղեկություններ տալիս է:  Էրգանիի կողմից այն երևում ամպերի մեջ` վսեմ արծվի բնի նման: Թերևս Մարիամ Աստվածածին եկեղեցու անունից են Զյուլքյուֆ լեռն անվանում նաև Մարիամ Աստվածածնի լեռ (Çiyayé Meryemané): Լեռան գագաթի վրա գտնվող եկեղեցին ժամանակին Էրգանիում գտնվող մեծ վանքի մի մասն էր կազմում:  Շքեղ մի կառույց է եղել:

Վանքը, բացի տաճարներից և կրթական բաժիններից, ունեցել է նաև հյուրանոցներ, ճաշարաններ, փռեր, ախոռներ:  Կարճ ասած` եղել է մի մեծ սրբավայր, ճարտարապետության և օգտագործված գույքի տեսնակյունից` պատմական մի գլուխգործոց: Ասում են, որ ժամանակին այս եկեղեցու պատերը պատված էին հիանալի հաղճապակով: 1960-ական թվականներին անգամ պատերին կարելի էր գտնել հաղճապակու հետքեր: Եկեղեցու` Տիգրիսին նայող մասում եղել է իջնող սանդուղքներով ջրի խորը և մեծ պահեստ: Մի մեծ սենյակի նմանվող այս պահեստը կամարներով բաժանված է եղել երկու մասի:  Վերջում նույն ձևով, սակայն առանց կամարների, եղել է ձյան պահեստ, որը  եղել է սվաղած պատերով մի հիանալի սենյակի:  Բացի այդ` եկեղեցու ավերակների մեջ հայտնաբերվել է խորը և կորաձև մի ջրամբար ևս: 

Եկեղեցուն վերաբերող ինձ հայտնի ամենամանրամասն տեղեկությունը հանդիպում է Ղուկաս Ինճիճյանի` հին հայերենով գրած «Աշխարհագրություն չորից մասանց աշխարհի» վերնագրով գրքում, որին արդեն անդրադարձել եմ: Այս գրքից թարգմանաբար ներկայացնում եմ այն հատվածը, որը վերաբերում է սույն թեմային. «Ուղղաձիգ Աստվածածինը վերը նշված լեռան գագաթի վրա գտնվող վանքն է: Իր բարձրության պատճառով մեր գրականության մեջ այդ անունով է հիշատակվում: Սուրբ Աստվածածին  եկեղեցին կառուցել է Սրբ. Քրիստոսի առաքյալ Թադևոսի անունից: Սակայն 14–րդ դարում վանական Մկրտիչ Նաղաշը, այս վայրի փլատակները տեսնելով, այստեղ սկսեց վանականներ պատրաստել: (Ավելի ուշ այն քանդվեց և հետո կրկին վերականգնվեց, և այդպես` շարունակ): Վանքի դռան վրա կա մի արձանագրություն: Սա էլ վկայում է, որ այս վայրը սուրբ վայր է եղել: Խորանում կա շատ հնուց մնացած Ս. Մարիամի նկարը, որը պատճեն է: Այս պատկերը բազմաթիվ այցելուներ է բերում իր մոտ: Նույնիսկ Արղընիմադեն գյուղից հույն այցելուները, ընտանյոք հանդերձ գալով, մատաղ են անում այստեղ:  Այս նկարը պատկերում է 17–րդ դարում Հովհաննես վանականի` Լեհաստանում տեղի ունեցած օրհնության արարարողությունը: Արղընիցի վանականը այն Լեհաստանից իր հետ էր բերել 17–րդ դարում: Վանքի հիմքը դրվել է 1663 թ. Եղիազար կաթողիկոսի կողմից, երբ վերջինս դեռ կաթողիկոս չէր դարձել, իսկ եկեղեցին գոյություն է ունեցել նաև դրանից առաջ: Հոգևոր առաջնորդ բիթլիսցի Նուրդինյան Աբրահամի ժամանակ (նրա գերեզմանը եկեղեցու դռան առջև է) վանքի փուռը, խոհանոցը և մառանն այրվել են: Ավելի ուշ նրա աշակերտ վանական Կարապետը սուլթան Մուստաֆայի ժամանակ սրանք նորից կառուցել է տվել: Այս վանքը Դիարբեքիրի պատրիարքարանի շարունակությունն էր, իսկ ավելի ուշ վանքը Դիաբեքիրի պատրիարքարանից առանձնացվել է: Հնուց այս վանքը Դիարբեքիրի կրոնական առաջնորդի նստավայրն էր, հատկապես ամառային»:

1612 թվականին Էրգանի այցելած հայ ճանապարհորդ Թըբըր Սիմեոնը իր ճանապարհորդական նոթերում տեղեկություններ է տալիս Մարիամ Աստվածածին եկեղեցու մասին և հետևյալն է գրում. «Քաղաքի ամենաբարձր հատվածում Սուրբ Մարիամի անունը կրող քարե և գմբեթավոր մի մեծ եկեղեցի կար: Լեռան ստորոտին գտնվող  հարուստ գյուղում էլ եթե անգամ կա մեկ այլ եկեղեցի, ապա ըստ ավանդազրույցի` նշված եկեղեցին առաքյալների շենքն էր և եղել էր հրաշքներ գործող շատ սուրբ մի տաճար»: Այսօր այս եկեղեցին ողբալի վիճակում է գտնվում: Քանի որ այն համարվել է հակառակ կրոնի, «ուրիշի», անհավատի պաշտամունքի վայր, անտերության, կողոպտիչ գանձախույզների կողմից գերեզմանների ավերելու, պատմական գիտակցության բացակայության, անտարբերության, հումանիստական արժեքների բացակայության, չվերանորոգվելու և չվերականգնվելու, ձյան, անձրևի, սառնամանիքի և քամու արած ավերածությունների պատճառով քարակույտի է վերածվել: Բոլորովին կասկած չունեմ, որ կան այնպիսի մարդիկ, ովքեր ներքուստ ուրախանում են դրա համար:

Էրգանիի քաղաքապետարանի բոլոր հրատարակություններում և Էրգանիի մասին գրված բոլոր գրքերում նշված է, որ Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին ունեցել է 360 սենյակ: Ես ոչ մի աղբյուրում չեմ հանդիպել, որ եկեղեցին ունեցել է 360 սենյակ:  Չգիտեմ, թե որտեղից է ի հայտ եկել այն փաստը, որ եկեղեցին ունեցել է 360 սենյակ, բայց հետևյալն եմ մտածում. դա լավ է, որ հպարտանում ենք եկեղեցու վեհությամբ, բայց ինչպե՞ս կարելի է հպարտանալ, որ ականատես ենք լինում եկեղեցու կործանմանը և ոչնչացմանը: Ասում են նաև, որ Էրգանիի քաղաքապետարանի նախկին անխելք աղբահավաք բեշիքթաշցի Քըթմըր Ալին երեխա ժամանակ եղել է Մարիամ Աստվածածին եկեղեցու ախոռապանն ու հովիվը:

***

Շատ լավ եմ հիշում, որ ոչ վաղ անցյալում, իմ մանկութան տարիներին, ավելի ճիշտ` 1960-ական թվականներին, տարբեր տեղերից խմբերով եկած հայերն այցելում էին Զյուլքյուֆ լեռան գագաթի վրա գտնվող Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին: Գարնան սկզբին Զատկի 40-րդ օրը` Հիսուսի հարություն առնելու տոնը համարվող Համբարձումի ժամանակ (ինչպես դա ընդունված է մեր Սուլթան Նովրուզի, Հըդրելլեզի տոներին), մարդիկ, այգիներ, պարտեզներ և մարգագետիներ գնալով, տոնակատարություններ էին կազմակերպում, երգեր էին երգում, խաղեր էին խաղում… և քանի որ այն շրջանում հազվադեպ հանդիպող սուրբ վայրերից մեկն էր, ծեր ու երիտասարդ, կին ու տղամարդ, բայց հիմնականում` կանայք, աղջիկներ և երեխաներ խմբերով գալիս էին Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին: Համբարձումին այստեղ այցելողները խմբերով նստում էին մեր բարեկամների այգիներում` ծառերի տակ կամ էլ Մինթո Նենե ջրի մոտ` ընկուզենիների տակ:

Մեր մայրերը և մենք` երեխաներ, անմիջապես շատ ջերմ հարաբերությունների մեջ էինք մտնում: Մեզ` երեխաներիս, տալիս էին չորեք, կարկանդակ, թխվածքաբլիթ, չոր հրուշակ, պաքսիմատ և այլն: Մեր մայրերն ու մեր բարեկամների կանայք նրանց տալիս էին այնպիսի ուտելիքներ, ինչպիսիք էին ընկույզ, պաստեղ, մածուն, կանաչ սոխ, ազատքեղ: Երբ գալիս էին, գիշերում էին Մարիամ Աստվածածին եկեղեցում: Գիշերները մինչև լույս մոմ էին վառում ու աղոթում քանդված եկեղեցու շուրջ: Շրջում էին` ձեռքներին մոմ բռնած: Գիշերները, երբ երկնակամարը փայլում էր, Ուչեվլերում մեր տնից կամ Էրգանիի կողմից նայելիս տեսնում էինք, որ եկեղեցու շուրջը, երկնային աստղերից բացի, լեռան գագաթի վրա կան նաև աստղավորված վառվող և շարժվող լույսեր, որոնք պարում էին աստղերի տակ` լեռան գագաթին, բայց չէինք լսում նրանց աղոթքների ձայնը: Միայն տեսնում էինք, որ լույսերը շատ դանդաղ շարժվում են: Արդյոք հիմա որտե՞ղ են եկեղեցու շուրջ պտտվող այդ մարդկանց ազգականները:  Հին Էրգանիում, երբ վերջինս գտնվում էր Զյուլքյուֆ լեռան (Մաքամ լեռան) ստորոտին, հայերը և մահմեդականները ապրում էին միասին: Դա պատմում էին մեր ընտանիքի մեծերը: Եթե անգամ հայ բնակչությունը չէր հասնում մահմեդականների թվին, այնուամենայնիվ բավականին շատ էր: Վերը նշված քաղաքում, այսինքն` Զյուլքյուֆ լառան ստորոտին գտնվող Էրգանիում, եղել է երկու թաղամաս` Աշաղը (Ստորին) թաղամաս և Յուքարը (Վերին) թաղամաս: Շատ քիչ հայեր էին Յուքարը թաղամասի արևելյան կողմում բնակվում, իսկ նրանց մեծ մասը ապրում էր Աշաղը թաղամասի արևմտյան կողմում. տեղ-տեղ էլ հայերն ու մուսուլմանները խառն էին ապրում: Սակայն առավելապես միայն հայեր էին ապրում Զուքար Էֆենդի Բահչեսիի մասում` Քարաչորթանի կողմերում: Հայկական գյուղեր կամ գյուղերում ապրող հայեր կայի՞ն արդյոք. այս հարցի շուրջ չեմ հիշում, թե մեր ընտանիքի մեծերը որևէ բան պատմած լինեն: Սակայն Սելիմ Ահեղի օրենսգրքերից մեկը եղող Էրգանի նահանգի օրենսգրքում, Էրգանիում 14 հայակական գյուղ է նշվում` անուն առ անուն:

***  

Նախկինում Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին Էրգանիի խորհրդանիշներից մեկն էր: Էրգանի ասելիս մարդու միտքն է գալիս երեք խորհրդանշական բան` Զյուլքյուֆ Մարգարեի նստավայրը, Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին և Դիջլե գյուղի ինստիտուտը: Ողջ Թուրքիայով մեկ փակեցինք գյուղի ինստիտուտները: Քանդեցինք Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին կամ դրա ավիրմանը հանդիսատես դարձանք: Այժմ մեր ձեռքում մնաց միայն Զյուլքյուֆ Մարգարեյի նստավայրը: Տա Աստված` նստավայրի գլխին էլ մի բան չգա (մի՜ ասեք, թե բան չի լինի. հիշեք 1926 թ. ավիրումը): Եկեղեցին իմ երիտասարտության տարիներին չնայած կիս ավեր էր, բայց և այնպես հառնում էր իր ողջ վեհությամբ և շքեղությամբ: Անկախ նրանից, թե Էրգանիի որ կողմից էիր նայում, այն իր ողջ շքեղությամբ երևում էր լեռան գագաթին` ժայռի գլխին կանգնած արծվի պես: Ես շատ եմ զննել նրա  ավերակները: Նրա պատերին, թեև կոտրված ու թափված, բայց տեղ-տեղ կային խճանկաներ ու որմնանկարներ: Պատերը կանգուն էին: Այժմ մի քարակույտի է վերածվել: Եթե մարդ արարածը չի խղճում, բնությունն ինչպե՞ս կխղճա:    

Այս հոդվածը հրատարակվել է 2007 թվականին փետրվարի 23–ից մարտի 2-ը` երկու մասով, «Էրգանի Հաբեր» թերթում և http://www.erganihaber.com կայքէջում: