Աշխարհի փոքրամասնություննե՛ր, միավորվեցե՛ք

Փոքրամասնություններ, մի դաս, թե՞ իրենց հատուկ մի ազգ ասեմ, մեր օրերում վերածվում են նման մի բանի: Հնում այդպես չէր, որովհետև յուրաքանչյուր փոքրամասնություն առանձին էր, մեկը մյուսից անտեղյակ էր, և յուրաքանչյուրն իր գլխի տերն էր: Արդյունքում` թույլ էին, և հեշտ էր ճնշել: Այժմ հաղորդակցության մեր կոչերի և գլոբալիզացիայի արդյունքում տարբեր երկրներում ապրող փոքրամասնությունները միմյանց մերձեցան: Միության տանող այս ճանապարհն ունի նաև մեկ այլ գնահատական: Ժամանակի ընթացքում ապահովվում է ամբողջականացումը: Մեր պապերի աշխարհում ընդհանուր կրթության և փաստաթղթերով հիմնավորելու բացակայության պատճառով անցնող գնացող դեպքերը «անցողիկ» համարելով` մոռացության են տրվել: Ըստ էության կրթված մարդկանց տոկոսն էլ շատ ցածր էր: Շատ սահմանափակ էր նաև սերնդեսերունդ գիտելիքը փոխանցելու հնարավորությունը: Իսկ մեր օրերում անցյալը ուսումնասիրվում է և գրավոր կամ բանավոր մատուցվում է այսօրվա մարդկանց: Հնում ապրողները ֆիլմը նայում են էկրաններին ու հեռուստատեսությամբ. ամսագիր, թերթ, գիրք, ցուցահանդեսներ, նման միջոցներով են արդիականացվում: Անցյալը չի մոռացվում: Ընդհակառակը, նույնիսկ մոռացության մատնվածները փոշոտ դարակներից հանվում և տեղ են զբաղեցնում մեր սեղանի կենտրոնում: Փոքրամասնությունների արտահայտվելու հնարավորություններն ապահովում է այս զարգացումը: Իսկ արտահայտվելու իրավունքը, ազատությունն ու հարմար առիթը պատմության մեջ եղել է ամբողջությամբ ուժեղների հատկությունը: Փոքրամասնությունների միությունը ուժի աղբյուր է:

 «Ակօս» շաբաթաթերթի և «Ազնլըքչա» հանդեսի հրապարակումները այս զարգացումների օրինակն են: Եթե նայեք մեկը` Ստամբուլում, մյուսը` Գյումուլջինեում լույս «փոքրամասնության» տեսնող այս հրապարակումների անձնակազմին, կտեսնեք «փոքրամասնության» նոր ինքնությունը: Ամենուր որպես մեծամասնություն հայտնի, սակայն մարդու իրավունքների կողմնակից ոմանք էլ են գրում: Փոքրամասնություններն էլ արդեն հետաքրքրվում են հարցերով, որոնք դուրս են իրենց նեղ համայնական սահմաններից: Ընդհանուր հասարակությանը հետաքրքրող զարգացումներում աշխատում են ակտիվ դերակատարություն ունենալ: Միգուցե ամենահետաքրքրականը այն է, որ յուրաքանչյուր կողմ նաև  իր կողքին ապրող, սակայն տարբեր փոքրամասնությունների համայնքին պատկանող կամ հարևան երկրում ապրող փոքրամասնությունների տառապանքները կիսող հոդվածներ է հրապարակում: Արևմտյան Թրակիայում գտնվողները` Թուրքիային, Թուրքիայում գտնվողներն էլ Հունաստանին են կարողանում քննադատորեն նայել: Սա փոքրամասնությունների միջև  համերաշխության նշան է: Սրանից տաս տարի առաջ նման մոտեցման հետք անգամ չկար: Յուրաքանչյուր կողմ իր ցավի ներկայացուցիչն էր. այն էլ` ամ ամոթխած:               

Մեկ ուրիշ նոր զարգացում. որոշ փոքրամասնությունների հոդվածագիրներ գրում են  նաև մյուս փոքրամասնության տպագիր օրգաններում: Հիմնականում սա շատ բնական է, քանի որ փոքրամասնությունների կողմնակիցները, խտրականություն դնելով որպես «մեր» և «նրանց» փոքրամասնություն, միայն մեկ փոքրամասնության կողմանկից լինելով` հակասական կլինեին: Փոքրամասնությունները մի ամբողջություն են, ցավերն ընդհանուր են, թշնամիները միևնույն ազգայնամոլական աղբյուրից են սնվում, հետևաբար պաշտպաններն էլ համատեղ պետք է լինեն: Այս է փոքրամասնությունների միավորման կոչի իմաստը: Իսկ ժամանակի ընթացքում ամբողջականացման վերաբերյալ զարգացումները բազմակողմանի են: Այս ասպարեզում պատմական աշխատանքները կարևորություն են ստացել: Այս ուղղությամբ և շրջանակներում են Լոզանի փոխանակումների ֆոնդի և Փոքրամասնությունների խմբերի ուսումնասիրման կենտրոնի ղեկավարած աշխատանքները, որոնք շատ կարևոր են: Այս ուսումնասիրությունները, որոնք ձեռք են  մեկնել ժամանակի ընթացքում փոքրամասնությունների արկածախնդրությանը և դեպի անցյալ ձգվող իրականությանը, օգնում են հասկանալ այսօրը: Այս հարցում շատ ազդեցիկ է նաև գրականությունը: Գրականության նոր տեսակը թեմայի ասպարեզ նորություն է բերել: Փոքրամասնություն հասկացությունը հասել է ազգային սահմանների, սակայն նաև հնարավորություն ենք ստանում կարդալու փոքր համայնքների, էթնիկական և կրոնական խմբերի պատմությունները: Օրինակները շատ են:

Այս պարագրաֆները գրելիս ուղեղումս բազամթիվ աշխատանքներ կան: Բոլորին անհնար է անդրադառնալ: Կբավարարվեմ երկուսին` համեմատաբար հնին և առաջնային օրինակին հակիրճ անդրադառնալով: Մեկը վեպ է, իսկ մյուսը` պատմական աշխատություն է: Սեբա Ալթընսայի նաև հունարեն թարգմանված «Քրիթմու», «Իմ Գիրիթ» (Ջան հրատարակչություն) անվամբ վեպը Գիրիթի մուսուլմանների մասին է: Այս   գործը թուրքական վեպում շատ հազվադեպ հանդիպող համակրանքի զգացումի օրինակ է: Գրքում գտնում ենք այս հարցը. «Եթե մենք հիմա մեր անկախության համար պատերազմելիս իրավացի ենք, ապա օսմանցիների հետ իրենց անկախության համար պատերազմող գիրիթցի քրիստոնյաները իրավացի չե՞ն»: Կան նաև ամեն տեսակի անարդարություն սերմանող նախադասություններ. «Քրիստոնյաները սպանում են մուսուլմաններին, օսմանցու զինվորը ճնշում է լեռները, առջևից անցնող այծերին է նույնիսկ մորթում»:

Ահա այսպես փոքրամասնությունների նոր աշխարհը և մասնակցությունը հեռու է մնում մեծամասնության «նեղ» աշխարհայացքից: Այս հոդվածը գրել եմ` ներշնչված Մելիքե Քարայի «1913-1923 թթ. Գիրիթ Քանդիյեյում մուսուլմանական համայնքը» վերնագրով գրքից: Եթե տարիներ առաջ տիրապետեինք գրքի պարունակած տեղեկություններին, ապա փոքրամասնություների ձայնն ավելի հնչեղ դուրս կգար: Նաև նրանք, ովքեր ցանկանում են ծանոթանալ փոքրամասնությունների իրավունքներին, դրանց վերաբերյալ իրենց թեզերի համար հիմք կհանդիսանա: Օրինակ` չգիտեի, որ 1881 թ. մայիսի 22-ին ստորագրված Ստամբուլի միջազգային համաձայնագիրը «Փոքրամասնության` էթնիկ տարբերության հենքի վրա դիմադրության առաջին միջազգային օրինակներից մեկն» է: Այս համաձայնագիրը ստորագրվել է Օսմանյան կայսրության և Ֆրանսիայի, Գերմանիայի, Ավստրո-Հունգարիայի, Մեծ Բրիտանիայի, Ռուսաստանի և Իտալիայի միջև: Համաձայնագրով Գիրիթի մուսուլմանների իրավունքները երաշխավորվել են: Ունեցվածքը, պատիվը, կրոնը և սովորույթները պահպանելով` հունական արմատներով քաղաքացիների քաղաքական իրավունքներով էին օժտված լինելու: Այսինքն` նմանատիպ իրավունքները բազմաթիվ երկրներում սրանից 130 տարի առաջ էին նախատեսվել:

Գումուլջինե, Ստամբուլ կամ Քանդիյե, երեկ թե այսօր` խնդիրները նույնն են: Փոքրամասնությունների վերաբերյալ նմանատիպ գրքեր կարդալիս հասկանում ենք, որ «փոքրամասնությունները» զրկված են մարդու ամենատարրական իրավունքներից, և շատ ընդարձակ մեծամասնություն են:  Պատճառը, որ մենք նրանց «փոքրամասնություն» ենք ասում, ըստ անարդարացի վերաբերվող մի խմբի, այն է, որ նրանք փոքրամասնություն են: Միգուցե տարբեր աշխարհամասերում ապրող այս փոքրամասնություններին հավաքելով` կհասկանանք, որ հիմնականում խոսում ենք մեծամասնությունից: Մարդու իրավունքներից զրկվածները այդ պահին աշխարհի մասշտաբով են, սակայն մեր շրջակայքում էլ մեծամասնություն են: Փոքրամասնությունների իրավունքները պաշտպանելն ամենահիմնական ժողովրդավարական պայքարն է: Բավական է, թող ավերվեն մտացածին պատերը:     

Ակօս,  17.07.2009