Տուրուբերան

 Տուրուբերան կամ Տաւրուբերան (Կողմն Տարաւնոյ, Տարոնոյ աշխարհ, Տաւրոյ բերան) – Մեծ Հայքի չորրորդ նահանգը. Արեւմուտքից սահմանակից էր Ծոփք եւ Բարձր Հայք, հյուսիսից, Այրարատ, արեւելքից, Վասպուրական, հարավից, Մոկք եւ Աղձնիք նահանգներին.

Տուրուբերանի բնական սահմաններն արեւմուտքում կազմում էին Բյուրակն – Մնձուրյան լեռնաշղթայի արեւելյան հատվածից սկսվող եւ դեպի հարավ տարածվող Սերոկի լեռները, հյուսիսում, Հայկական Պար եւ Շարիանի լեռնաշղթաները, արեւելքում, Վանա լիճը եւ Բերկրի ու Պատնոց գետերի ջրբաժան լեռները, հարավում, Հայկական Տավրոսը. Ընդգրկել է հիմնականում Արածանու վերին եւ միջին, ինչպես նաեւ Արաքսի վերին հոսանքների ավազանը (25000 մոտ կմ 2).

Տուրուբերանի մակերեւույթը բազմազան է, մեծամասամբ, դաշտային. Կենտրոնական մասում ձգվող լեռնաշղթաներն ու բլրաշարերը մեծ մասամբ ցածր են եւ չեն խախտում ընդհանուր հարթ մակերեւույթը. Տուրուբերանի տարածքով հոսող Արածանին եւ բազմաթիվ վտակները տեղ – տեղ (Մուշ – Խնուս – Մանազկերտ) առաջացրել են ճահճուտներ.

Ունի արգավամդ դաշտեր (Դութաղ, Մանազկերտ, Բուլանըղ, Մուշ, Խնուս, Տուարածատափ). Տուրուբերանի մեջ մտնող Բյուրակնյան հրաբխային բարձրավանդակը հայտնի է սառնորակ աղբյուրներով ու փարթամ արոտավայրերով. Բացառությամբ առանձին շրջանների (Բյուրակն, Տուարածատափ եւ այլն) `կլիման խիստ է, ցամաքային. Ցածրադիր վայրերում տարածված են փշաբույսերը, փետրախոտերը եւ այլն, իսկ բարձրադիր շրջաններում, ալպյան բուսականությունը.

Տուրուբերանն ունի նավթի, երկաթի, կապարի, ոսկու, աղի, այլ օգտական հանածոների պաշարներ.

Տաւրուբերան կամ Տուրուբերան աշխարհը հայ ժողովրդի ձեւավորման կարեւորագույն կենտրոններից մեկն է. Այն հանդիսանում է Մեծ Հայքի այն երջանիկ երկրամասերից մեկը, որի աշխարհագրական մանրամասն նկարագրություն «Աշխարհացոյց» – ի ընդրաձակ խմբագրության շնորհիվ հասել է մեզ.

Տուրուբերանը վարչականորեն բաժանվում էր 16 գավառի, Խոյթ (Խույթ), Ասպակունիք (Ասպակունեաց ձոր), Տարաւն (Տարօն), Արշամունիք, Մարդաղի, Դասնաւորք (Դաստանաւորք, Դաստարաւորք), Տուարածատափ, Դալառ, Հարք, Վարաժնունիք, Բզնունիք, Երէվարք, Աղիովիտ, Ապահունիք, Կորի, Խորխոռունիք.

Տուրուբերանը Սելեւկյանների տիրապետության վերջին շրջանում մտել է Մեծ Հայքի սատրապության մեջ, այնուհետեւ եղել է Մեծ Հայքի թագավորության կենտրոնական նահանգներից. Տուրուբերանի Տարոն, Հարք եւ Ապահունիք գավառներով է անցել «Արքունի պողոտան». Հետագայում նշանավոր էին նաեւ Տուրուբերանով անցնող Կարին (Թեոդոսուպուլիս) – Մանազկերտ – Խլաթ – Բաղեշ (Բիթլիս) – Մծբին, ինչպես նաեւ Արտաշատ – Մանազկերտ – Տիգրանակերտ ճանապարհները. Քաղաքներից նշանավոր էին Մանազկերտը, Արճեշը, Արծկեն, Խլաթը, Մուշը, Խնուսը եւ այլն.

Տուրուբերանի տարբեր գավառներում հնում իշխել են Սլկունիները, Մամիկոնյանները, Մանդակունիները, Ապահունիները, Ձյունականները, Բզնունիները, Գնունիները, Խորխոռունիները եւ այլ նախարարական տոհմեր. Հայաստանի առաջին բաժանմամբ (387 թ.) Տուրուբերանն անցել է Սասանյան Պարսկաստանի, իսկ 591 – ի վերաբաժանմամբ, Բյուզանդական կայսրության ազդեցության ներքո. Բյուզանդիայի Մավրիկիոս կայսեր (582-602) վարչական փոփոխություններից հետո առաջացած «Ներքսագույն Հայքի» (Армения хуже, Այրարատ), Չորրորդ Հայքի եւ Աղձնիքի (Месопотамия) միջեւ գտնվող Տուրուբերանի տարածքը կոչվել է «Մեծ Հայք».

VII դարում ասպատակել են արաբական նվաճողները. VIII-IX դարերում Տուրուբերանի տարածքում հաստատվել են արաբական ցեղեր. Վերացվել է Աղբիանոսյան տան իշխանությունը Հարքում եւ Բզնունիքում, Խլաթը եւ Մանազկերտը դարձել են արաբական ամիրաների նստավայր. Վերացել է Ապահունյաց տոհմը, իսկ Գնունիներն անցել են Տայք.

Կայսիկների արաբական ամիրայությունը, որ սկզբում ընդգրկել է Մանազկերտ քաղաքը եւ շրջակայքը, հետզհետե ծավալվել է եւ X դարում տարածվել Ծաղկանց լեռների արեւմտյան լանջերից մինչեւ Հաշտյանքի (Ճապաղջուր) արեւմտյան սահմանը, Կարինի (Թեոդոսուպոլիս) մերձակայքից մինչեւ Տարոնի հյուսիսային սահմանը. IX դարում Տուրուբերանը վարչաքաղաքական տեսակետից բաժանվել է երեք մասի, Տարոնի իշխանություն (հայ Բագրատունիների սեփականությունը), Կայսիկների ամիրայության (Բագրատունիների թագավորության վասալը) եւ Խութ (Սասունի իշխանության կազմում). Բյուզանդական կայսրությունը X դ. երկրորդ կեսին զավթել է Տուրուբերանը (բացառությամբ Խութի).
1064 թ. Տուրուբերանը զավթել են սելջուկ թուրքերը, եւ մինչեւ XIII դարի սկիզբն այն եղել է սելջուկյան Շահ – ի Արմենների սուլթանության կազմում. XIII դարի սկզբին հայ – վրացական միացյալ ուժերը Զաքարյանների գլխավորությամբ ազատագրել են Տուրուբերանի հյուսիսային գավառները, Մանազկերտ եւ Արճեշ քաղաքները. XIII-XIV դարերում. Տուրուբերանը ասպատակել են թաթար – մոնղոլական եւ թուրքական հրոսակ ցեղերը.
1555 – ին եւ 1639 – ին կնքված թուրք – պարսկական պայմանագրերով Տուրուբերանը զավթել է Օսմանյան սուլթանությունը. XV-XVI դարերի թուրք – պարսկական պատերազմների ժամանակաշրջանում Տուրուբերանը բազմիցս կողոպտվել, ավերվել եւ ամայացել է. Չնայած այդ ամենին `ընդհուպ մինչեւ 1914-18 թթ. առաջին համաշխարհային պատերազմը Տուրուբերանի հիմնական բնակիչները եղել են հայերը. XX դարի սկզբին Տուրուբերանի տարածքը մտել է հիմնականում Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայեթների մեջ.