Ուտիք

Ուտիք. Մեծ Հայքի տասներկուերորդ նահանգը։ Արևմուտքում սահմանակցել է Գուգարք, հյուսիս–արևմուտքում՝ Այրարատ և Սյունիք, հարավ–արևմուտքում՝ Արցախ, հարավում՝ Փայտակարան նահանգներին։

Մ.թ.ա. VIIIդ. 1–ին կեսին Սարդուրի Բ–ի ուրարտական զորքերը մուտք են գործում Ուտիք, իսկ նույն դարի 2–րդ կեսին Ռուսա Ա–ն նահանգը միացրել է Ուրարտական պետությանը։ Մ.թ.ա. VIդ. Ուրարտուի անկումից հետո Ուտիքը մտել է Երվանդունիների Հայկական թագավորության մեջ, դարձել արքայական ձմեռանոց։ Մ.թ.ա. IIդ. Ուտիքը Մեծ Հայքի Արտաշեսյան թագավորության կազմում էր։ Մ.թ.ա. Iդ. Տիգրան Բ Մեծը Թագավորաղբյուր կոչվող վայրում կառուցել է Տիգրանակերտ քաղաքը։ Վարչական մի շարք փոփոխությունների հետևանքով Ուտիքը IIIդ. կազմված է եղել նախ 7, ապա 8 գավառից՝ Առանռոտ, Տռի, Ռոտպարսյան, Աղվե, Տուսքստակ, Գարդման, Շակաշեն, Ուտի Առանձնակ։ 301–ից քրիստոնեությունը տարածվել է նաև Ուտիքում։ Քրիստոնեության արմատացման գործում մեծ դեր է խաղացել Գրիգոր Լուսավորչի թոռ Գրիգորիս եպիսկոպոսը։

Մեծ Հայքի 387–ի բաժանումից հետո Ուտիքը մնացել է Խոսրով Գ–ի Արևելահայկական թագավորությանը։ Vդ. սկզբին Ուտիքում լուսավորչական գործունեություն է ծավալել Մեսրոպ Մաշտոցը՝ իր աշակերտների հետ տարածելով հայոց գիրն ու դպրությունը։ 450-451–ին Ուտիքի հայ բնակչությունը մասնակցել է Վարդան Մամիկոյանի գլխավորած հակապարսկական ապստամբությունը։

Vդ. վերջին Ուտիքը մտել է Արցախի հայ Առանշահիկների թագավորության մեջ։ VIIդ. Ուտիքը ընկել է արաբական տիրապետության տակ՝ ռազմաբեմ դառնալով մեկմեկու դեմ պատերազմող արաբական և խազարական զորաբանակների միջև։ IXդ. սկզբին Հյուսիսային Կովկասից Հայատան մուտք գործած Սևորդյաց ցեղը հաստատվել է Ուտիքում, ընդունել քրիստոնեություն և հայացել։ 840–ական թթ. Ուտիքում հիմնադրվել է Գանձակ քաղաքը։

IXդ. վերջին Ուտիքի հյուսիսարևմտյան մասը մտել է Բագրատունիների Հայոց թագավորության մեջ։ XIդ. 2-րդ կեսին Ուտիքը գրավել են սելջուկ–թուրքերը։ XIIդ. վերջին Զաքարյաններն ազատել են Ուտիքի արևմտյան շրջանները, որոնք դարձել են Վահրամյան ճյուղի տիրույթը։ XIVդ. վերջին և XVդ. սկզբին Ուտիքը ասպատակել են Լենկթեմուրի զորքերը։ XVII-XVIIIդդ. Ուտիքի հայ բնակչությունը հարթավայրային շրջաններից ստիպված է եղել հեռանալ նախալեռնային և լեռնային շրջանները, մասամբ կենտրոնացել Գանձակ քաղաքում։

XIXդ. 40-50–ական թթ. Ուտիքի տարածքը մտել է Թիֆլիսի, XIXդ. վերջին և XXդ. սկզբին՝ հիմնականում Ելիզավետպոլի և մասմբ Բաքվի նահանգի մեջ։